Ձեր վստահելի աղբյուրը

The New York Times-ի հատուկ նախագծում Հայոց ցեղասպանություն վերապրածների ժառանգները ներկայացնում են իրենց ընտանիքի պատմությունները:

«Նրանք փրկվել են` սպանվածների դիակների տակ թաքնվելով». Կարինե Իդա Աղաբեկյանց Բերդովիչ
«Իմ պապը` Ավետիսը, ծնվել էր 1902 թվականին Թուրքիայի արեւելքում գտնվող Վան քաղաքում, իսկ տատս` Սրբուհին` 1910 թվականին Խոյ քաղաքում, որն այժմ գտնվում է Իրանի տարածքում: Նրանք մշտապես պատմել են մեր ընտանիքի պատմությունը: Պապս 13 տարեկան հասակում ականատես է եղել իր ընտանիքի նկատմամբ իրականացված վայրագությանը եւ դաժան սպանությանը: Միայն ինքն ու իր եղբայրն են փրկվել: Նրանք փրկվել են` մահացածների դիակների տակ թաքնվելով: Ավետիսը լալիս էր` ներկայացնելով իր պատմությունը, թե ինչպես է որպես ֆեդայի մի խումբ անձանց հետ զենք վերցրել եւ հեռացել դեպի Իրան: Տատս` Սրբուհին, եւ իր զույգ եղբայրը 5 տարեկան էին, երբ դարձան Հայոց ցեղասպանության որբեր: Նրա հայրը` Խոյի քահանան, մի մահմեդականի վճարել էր իրենց ապահով վայր տեղափոխելու համար: Սակայն փոխարենն այդ մարդը երեխաների տարել էր շուկա վաճառելու: Գալուստյան անունով մի հայ վաճառական վճարել է Սրբուհու եւ իր եղբոր փրկության համար: Մանուկ հասակում ես թանկագին պահեր եմ անցկացրել արծաթագործ Ավետիսի եւ Սրբուհու հետ: Իմ սերը նրանց նպատմամբ անսահման էր եւ անվերապահ: Ավետիսը մահացել է 1977 թվականին Թեհրանում, իսկ Սրբուհին` 2001 թվականին»:

«Մենք չէինք կարող նրան փրկել». Բիրսու Բասչիլար
«Իմ մահմեդական ընտանիքն առաջին աշխարհամարտի ժամանակ բնակվում էր Թուրքիայի Սիրիայի սահմանին մոտ գտնվող Քիլիս քաղաքում: Բազմաթիվ հայեր են անցել Քիլիս քաղաքով Հալեպում ապաստան գտնելու համար: Իմ մեծ տատը` Սամի Սանհը, այդ ժամանակ դեռահաս էր: Կյանքի առաջին հատվածը նա անց էր կացրել Քիլիսում, իսկ 1980-ական թվականներին վերջնականապես տեղափոխվել Նյու Ջերսի: Նա 90 տարեկան էր, երբ ընթրիքի սեղանի շուրջ տեղի ունեցավ հայերի մասին քննարկումը: Թեեւ նրա տեսողությունը եւ լսողությունն արդեն իսկ թուլացել էին, սակայն հիշողությունը հստակ էր: Ծնողներս մշտապես պաշտպանել են դպրոցում իրենց ներկայացված տեսակետը: Դա բավականին զգայուն հարց էր նրանց համար: Մեծանալով որպես ԱՄՆ-ում թուրք էմիգրանտ` ինձ համար շփոթեցնող էին հակասական պատմական փաստերը: Ես ցանկանում էի հավատալ իմ ծնողների տեսակետին, սակայն հայկական փաստարկները բավականին ուժեղ էին դրանք անտեսելու համար: Մեծ տատս խոսակցությունը սկսեց` գովաբանելով հայ առեւտրականների վարպետությունը: «Նրանք լավագույն էին այդ ոլորտում: Մենք այդ ամենը կորցրեցինք, երբ նրանց արտաքսեցին»,- ասել է նա: Նա պատմեց, որ իր հայրը` Նաֆիզը, թաքցրել է բժշկի եւ նրա ընտանիքի, մինչեւ որ վերջիններս կարողացել են անվտանգ անցնել սահմանը: Նա նաեւ արտասվեց` խոսելով մեկ այլ սիրելի բժշկի մասին` նշելով, որ «մենք չկարողացանք նրան փրկել»: Ծնողներս լսում էին առանց հաստատման նշաներ տալու, սակայն ես վերջապես գտա իմ փնտրած հաստատումը: Փոքրիկ մխիթարություն է այն, որ իմ ընտանիքը փորձել է օգնել նրանց: Եվ անտանելի է ողբերգական ձեւով անհետացած այդ կյանքերի ցավը:

«Նա խնդրեց, որպեսզի իրեն հողին չհանձնենք թուրքական փամփուշտի հետ միասին». Արա Յարդեմյան
Իմ մեծ մայրը` Ագուլին Թաթուլյանը, ծնվել է 1900 թվականին Հադջին գյուղում` Թուրքիայի հարավում: Հայոց ցեղասպանության ժամանակ իրեն եւ գյուղը թուրքերից պաշտպանելու համար նա սափրել էր գլուխը եւ հագել իր զոհված փեսացուի հագուստը: Նա հրազենային վնասվածք էր ստացել, եւ այդ փամփուշտով ապրել 67 տարի: Պարեզամից հետո նա հաստատվել էր Հունաստանում, այնուհետեւ` Սիրիայում, 30 տարի ապրել Լիբանանում եւ 1969 թվականին տեղափոխվել Միացյալ Նահանգներ: 1986 թվականին մահանալուց առաջ նա պահանջել է, որպեսզի հողին չհանձնվի թուրքական փամփուշտի հետ միասին, որն այժմ տեղակայված է Հայաստանի թանգարանում: Այս պատմությունը ես իմացել եմ իր երկու որդիներից: 1985 թվականին նա հատուկ պարգևի է արժանացել նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի կողմից:

«Նրանք մշտապես փայփայել են լավ օրերի հույսը». Անահիդա Մարքուեթանթ
Իմ պապն ու տատը Էրզրումի հայերից էին, որտեղից տեղահանվել էին 1915 թվականին: Իրենց ընտանիքների անդամների մեծ մասը մահացել է գաղթի ճանապարհին, իսկ ողջ մնացածները՝ հաստատվել Ուկրաինայում: Տատս` Արտեմիս Խալուգոլյանը, երեք զավակ ունեցող բարձրագույն կրթությամբ կին էր: Նրանց ստիպել են 1915 թվականին լքել իրենց հայրենիքը, իսկ գաղթի ճանապարհին բազմաթիվ քրդեր ոսկու դիմաց ապաստան են տվել իրենց, մինչեւ հասել են Ուկրաինա: Տատս կորցրել է իր երեք զավակներին, իր հորը եւ ամուսնուն: Կենդանի են մնացել մայրը եւ եղբայրն ու քույրը: Ուկրաինայում նա ամուսնացել է Գալուստի հետ, ով Էրզրումի մոտ գտնվող գյուղում կորցրել էր իր կնոջն ու երեխաներին: Նրանք ամուսնացել են եւ լույս աշխարհ է եկել մայրս` Կատերինան: Ես մեծացել եմ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած իր բազմաթիվ ազգականների եւ ընտանիքի բարեկամների հետ, եւ կարողացել եմ իրենց վերապրած բոլոր սարսափները ու աղետները ներկայացնել գրքում: Նրանք բացառիկ հավատք, ուժ, քաջություն եւ բարոյական արժեքներ են ունեցել: Նրանք մշտապես փայփայել են լավ օրերի հույսը:

«Կցանկանայի խոսել նրա անունից». Շարլոտ Հեքչեր
Իմ տատիկի անունը Փայլացու Թութունջյան էր: Նա ծնվել էր 1894 թվականին Թուրքիայի Ատաբազար քաղաքում: Նա մեծացել է ագարակում եւ աշխատանքի անցնելու նպատակով թողել ուսումը: Աշխատանքի էր անցել Կոստանդնուպոլսի հարուստ ընտանիքներից մեկի մոտ, իսկ 1920 թվականին «Ալեքսանդր թագավոր» կոչվող նավով լքել երկիրը: Իմ մայրը` Ռոքսանը (Արաքսին), ծնվել է Միացյալ Նահանգներում եւ մեծացել Բրոնքս շրջանում` շրջապատված հարեւանությամբ հաստատված մեծ գերդաստանով: Հայերենը իր մայրենի լեզուն էր: Հայրը` Հարություն Սանոսյանը, իր ընտանիքի մեծ հատվածին կորցրել էր ջարդերի ժամանակ, եւ մայրս ինձ պատմել էր, որ ատում էր հոր պատմությունները: Դրանք վերհիշելիս հայրն այնքան էր բարկանում: Ինձ մեծացրել են իմ մայրն ու տատս, սակայն ես միայն կիսով հայ եմ: Ես հասկանում եմ հայերեն, սակայն դժվարությամբ եմ կարողանում խոսել: Տատիկիս քույրը` Աղավնին, մահվան երթի ժամանակ կորցրել է դստերը: Ես դրա մասին միայն վերջերս իմացա` ազգականի նամակի շնորհիվ: Ես անգամ տեղյակ չէի, որ իմ տատը մահվան երթ է վերապրել: Մինչ օրս ինձ անհանգստացնում է նրա լռությունը: Տատիկսը ուներ բարի, փայլով լի աչքեր: Անգամ 80-ամյա հասակում նա դոլմա էր պատրաստում, մշակում մեր պարտեզը, եւ ես չեմ կարողանում վերարտադրել գեթ մեկ օր, որ նա կենսուրախ, էներգիայով լի եւ սիրալիր չլիներ: Ես հասկանում եմ տատիկիս լռությունը, որով փորձում էր կայունության զգացում ապահովել: Ես միայն կարող եմ պատկերացնել լռություն պահպանելու գինը: Նա մահացել է 1984 թվականին: Այնքան շատ բան կա, որ ես այդպես էլ չեմ իմանա ինձ մեծացրած կնոջ մասին: Այնքան կցանկանայի խոսել նրա անունից: