Ձեր վստահելի աղբյուրը

Խորհրդարանական այս ընտրություններին նախորդած ժամանակահատվածում և քարոզարշավի ընթացքում քաղաքական դիվիդենտներ վաստակելու առանցքային թեմաներից մեկը Հայաստանում ժողովրդագրական հիմնախնդիրն է: Հրապարակային հայտարարություններում թե անհատ գործիչները, թե կուսակցությունների ներկայացուցիչները բավականին ինտենսիվ շահարկում են թեման:

Հարցի հրատապության մասին գնահատականները կիսելով` փորձեցինք կուսակցությունների նախընտրական ծրագրերում գտնել այն լուծումները, որոնցով նրանք խոստանում են հաղթահարել այս խնդիրը, եթե խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում հաղթող դուրս գան: Առաջ անցնելով նկատենք, որ չնայած բանավոր ծայրաստիճան արմատական հռետորաբանությանը, այս խնդիրը որևէ կուսակցության ծրագրում մասնագիտական վերլուծության ու համապատասխան լուծումների չի արժանացել:

Հայտնի է, որ երկրի ժողովրդագրական պատկերը ձևավորվում է երկու բաղադրիչի համադրությամբ` միգրացիա և բնական աճ: Առաջինը արտագաղթ-ներգաղթի հարաբերակցությունն է, երկրորդը` ծնելիության-մահացության: Գիտենք, որ անկախությունից ի վեր Հայաստանում էականորեն վատթարացել են բոլոր չորս ցուցանիշները. ներգաղթն ու ծնելիությունը նվազել են, արտագաղթն ու մահացությունը` աճել:

Եվ այսօր նախընտրական մրցավազքի մեջ մտած կուսակցությունները պարզապես պարտավոր են մեզ` ընտրողներիս ներկայացնել, թե ինչ լուծումներ ունեն վերը նշված չորս ցուցանիշները կամ դրանց մի մասը բարելավելու ուղղությամբ:
Առաջին բաղադրիչը միգրացիան է: Այս հարցի շուրջ գրեթե բոլոր կուսակցությունների մոտ առկա է բարի ցանկություն. մեծացնել ներգաղթը, նվազեցնել արտագաղթը: Ինչպե՞ս: Հայտնի չէ, կուսակցությունների ծրագրից դա չի երևում: Քիչ թե շատ ընկալելի փաստարկն այն է, որ արտագաղթը սոցիալական իրավիճակի հետևանք է և այն նվազեցնելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել աշխատատեղեր և բարձրացնել աշխատավարձերը (սա խոստանում են գրեթե բոլորը):

Այն, որ արտագաղթը ոչ միայն սոցիալական վիճակի հետևանք է, հայրնեի քաղաքական ուժերն ակնհայտորեն անտեսել են: Սա հավանաբար հետևանքն է այն իրողության, որ խնդրի խորքային հետազոտություն որևէ մեկը չի իրականացրել: Որևէ մեկը չի փորձել պատկերացնել, թե ինչ գործոնների ազդեցության տակ է Հայաստանից արտագաղթի ծավալներն հասնում մեծ մասշտաբների: Բավականին պարզունակ ու խոցելի մտահանգմամբ, թե արտագաղթը միայն սոցիալական պատճառներ ունի, կուսակցությունները խնդրի լուծումը տեսնում են ընդամենը մարդկանց նյութական առումով մոտիվացնելու մեջ (այդ դեպքում նրանք ստիպված են բացատրել, թե ինչու Խորհրդային Հայաստանից, որտեղ սոցիալական վիճակը անբավարար համարել չես կարող, կայուն արտագաղթ է եղել, կամ թե ինչու` աֆրիկյան բազմաթիվ երկրներ, որոնցում սոցիալական վիճակն անմխիթար է ու համեմատելի չէ Հայաստանի հետ, այդուհանդերձ բնակչության մեծ արտահոսք չկա):

Ցանկությունների մակարդակում է նաև միգրացիայի հետ կապված երկրորդ ցուցանիշի բարելավման մասին խոստումները: Գրեթե բոլոր կուսակցությունը խոստանում են խթանել ներգաղթը, և որպես կանոն, ներգաղթի աղբյուր ներկայացնում են Սփյուռքը: Իսկ ՀՅԴ-ն ու «Ժառանգություն»-ն այս առումով մի քիչ ավելի հեռուն են գնացել` ներկայացնելով կոնկրետ թվեր: Դաշնակցությունն, օրինակ, խոստանում է ժողովրդագրական ակտիվ քաղաքականության արդյունքում երկրի բնակչությունը տարեկան աճեցնել 50 հազարով, իսկ ահա Րաֆֆի Հովհանիսյանի գլխավորած կուսակցությունը թիվը կրկնապատկում է` 100 հազար, ու խոստանում, որ առաջիկա 10 տարում երկրի բնակչությունը կհասցնի 4 մլն-ի, իսկ 15 տարում` 5-մլն-ի:

Թե ինչպես մնում է գուշակել: Կուսակցություններից ոչ ոք որևէ մեխանիզմ չի ներկայացրել հանրության դատին: Պարզ չէ` ինչպե՞ս են Սփյուռքում քարոզելու հայրենադարձությունը, ի՞նչ պայմաններով է դա կատարվելու, եթե դրանք որոշակի արտոնություններ են նախատեսելու, արդյոք դա չի՞ նշանակելու խտրական վերաբերմունք ի վնաս հայրենաբնակների և արդյոք նոր արտագաղթի պատճառ չի՞ դառնալու: Կամ եթե անգամ որոշակի արտոնություններ են սահմանվելու, ինչ ռեսուրսների հաշվին են դրանք տրվելու: Ի վերջո տարեկան 50 հազար կամ 100 հազար մարդու «տեղավորելը» հեշտ գործ չէ: Նման շռայլություն իրենց շատ քիչ երկրներ կարող են թույլ տալ: Հիմնականում նրանք, որոնք այս տարիներին հյուրընկալում են նաև Հայաստանից արտագաղթածներին:

Այնպես որ` միգրացիայի հետ կապված կուսակցությունների լուծումները կարելի է որակել ոչ իրատեսական, ցանկությունների մակարդակում արված, անիրագործելի:

Ինչ վերաբերում է ժողովրդագրական վիճակի դետերմինանտ երկրորդ գործոնին` բնական աճին, ապա կուսակցությունների պատկերացումները գրեթե համընկնում են և բոլորն էլ միակ լուծում տեսնում են նյութական խրախուսումը. նորածիններին միանվագ դրամական օգնություն, երեխաներին ամսական նպաստներ, ծննդօգնության անվճար ծառայություններ, մայրերին աշխատանքային ստաժ ու վճարվող արձակուրդ և այլն: Ահա այն գործիքակազմը, որով կուսակցությունները փորձելու են խթանել ծնելիությունը (իհարկե` տարբեր վճարների չափերը տարբեր կուսակցությունների մոտ տարբեր են):

Այն, որ ծնելիության ցուցանիշը ոչ միայն սոցիալական վիճակի ու նյութական դրության հետևանք է, այլ գլխավորապես մշակույթի ածանցյալ, քաղաքական որոշում կայացնելու հավակնորդներին չի հուզում: Նրանց հետաքրքիր չի, որ գյուղական բնակավայրերում, որտեղ աղքատության ցուցանիշը շատ ավելի բարձր է, ծնելիության մակարդակը զգալիորեն գերազանցում է քաղաքային բնակավայրերին և հետևաբար` միայն նյութական աջակցությամբ հարցը գլուխ բերել չի կարելի:
Եթե մեր քաղաքական այրերը մի փոքր խորաթափանցություն ունենային, հաստատ կիմանային, որ թե Խորհրդային Միությունը, թե ժամանակակից Ռուսաստանը նման լուծման գնացել է: Իսկ արդյունքը եղել է այն, որ առանց այդ էլ ծնելիության բարձր ցուցանիշ ունեցող տարածքներում ցուցանիշն էլ ավելի է մեծացել (իր հետ բերելով բազմաթիվ այլ խնդիրներ, այդ թվում` սոցիալական), իսկ ցածրում` մնացել հիմնականում անփոփոխ: Հավանաբար այս մասին չգիտեն, հաշվի չեն առել ու հենց այնպես, ուղղակի, որպես բարի մտադրություն` խոստանում են նյութական աջակցություն (ի դեպ` ոչ առաջին անգամ):

Հաջորդը մահացության ցուցանիշն է: Այստեղ արդեն որոշ կուսակցություններ գրեթե աստվածային խոստումներ են տալիս` «նվազեցնել մահացության մակարդակը»: Թե ինչպես կարելի է մահկանացուին ստիպել ապրել, դժվար է պատկերացնել: Բայց այս վիճակագրությունը բարելավելու հնարն էլ կա: Մահացության մակարդակն, ըստ էության, ածանցյալ է նախորդ երեքից, եթե ներգաղթն ու ծնելիությունը մեծանան, իսկ արտագաղթը նվազի և դրա արդյունքում բնակչության թիվը մեծանա, ապա 1000 մարդու հաշվով մահացության նույն քանակի պարագայում ցուցանիշը կնվազի: Եվ հակառակը` եթե ընդհանուր բնակչության թիվը նվազի, ապա մահացության մակարդակն ինքնստինքյան կաճի:

Ճիշտ է, առողջապահության ոլորտում պրոգրեսը կարող է նպաստել կյանքի տևողության երկարացմանը, սակայն մահացության ցուցանիշի վրա դրա ներազդեցությունը կարճաժամկետ էֆեկտ է ունենալու, քանի որ ժողովրդագրությունն ինքնին բրգաձև է, և ինչ-որ կերպ կարելի է բուրգի գագաթը բարձրացնել, բայց լայնացնելն անհնար է:

Նշանակում է` «մահացության մակարդակի նվազեցում» խոստանալ պետք չէ: Ընդամենը պետք է գործուն մեխանիզմներ առաջարկել` երկրի ընդհանուր բնակչության թիվը մեծացնելու ուղղությամբ: Որոնք, ցավոք սրտի, կուսակցություններից ոչ մեկի ծրագրում մանրակրկիտ ձևով ներկայացված չեն:

Եվ եթե չկան, կնշանակի լուծումներ էլ չկան: Իսկ եթե լուծումներ չկան, կնշանակի թեման ընդամենը շահարկվում է և ոչ ավելին:
 

(Գծանկարում Հայաստանի միգրացիա սալտոյի ցուցանիշն է: Երևում է, որ սկսած 1979 թվականից արտագաղթը մշտապես գերազանցել է ներգաղթին: Բացառություն է կազմում 1980-ականների երկրորդ կեսը, որը պայմանավորված էր Ադրբեջանից էթնիկ հայերի տեղահաման հետևանքով զանգվածային ներգաղթով):