Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ը ներկայացնում է հարցազրույց ամերիկացի իրավագիտության պրոֆեսոր, Թոմաս Ջեֆերսոնի անվան իրավունքի դպրոցի դասախոս Վիլյամ Սլոմանսոնի հետ: Պրոֆեսոր Սլոմանսոնը գտնում է, որ Լեռնային Ղարաբաղը հանդիսանում է միջազգային իրավունքով ամրագրված վերականգնողական անջատման (remedial secession) օրինակ:

Դոկտոր Սլոմանսոն, միջազգային իրավունքի վերականգնողական անջատման (remedial secession) մասին Ձեր հոդվածներից մեկում Դուք գրում եք, որ ո°չ Կոսովոյի, ո°չ Հարավային Օսեթիայի և ո°չ էլ Աբխազիայի անջատումները չեն կարող համարվել վերականգնողական անջատում, սակայն Ձեր՝ §Լեռնային Ղարաբաղ. այլընտրանքային մոտեցում լեգիտիմությանը¦ հոդվածում  Դուք գրում եք, որ Լեռնային Ղարաբաղը հենց վերականգնողական անջատման օրինակ է: Հատկապես ո±ր չափանիշների հիման վրա է ըստ Ձեզ Լեռնային Ղարաբաղը հանդիսանում այդպիսի օրինակ:

Միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ աղբյուրները ներառում են պայմանագրերը, պետությունների պրակտիկան (state practice) և դատական որոշումները: Անջատման վերաբերյալ գոյություն չունի որևէ պայմանագիր և երբևէ չի կարող գոյություն ունենալ, քանի որ դա կլիներ քաղաքական ինքնասպանություն պետությունների համար: Ինչ վերաբերում է պետությունների պրակտիկային, ապա այն որակել է վերջերս տեղի ունեցած չորս անջատման դեպքերից երեքը (Կոսովո, Հարավային Օսեթիա, Աբխազիա, դեռևս չտալով հստակ գնահատական Ղրիմին) որպես «յուրահատուկ դեպքեր»: Իսկ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերյալ պետություններն ունեցել են բազմաթիվ հակասական մոտեցումներ: Այսպիսով, մնում են միայն դատական (ազգային և միջազգային դատարանների) որոշումները:

Այս առումով անվիճելիորեն առաջատար աղբյուր է Կանադայի Գերագույն դատարանի վճիռը Կվեբեկի անջատման վերաբերյալ, որը սահմանել է երեք չափանիշ վերականգնողական անջատման համար: Առաջին չափանիշն այն է, որ անջատվող միավորը պետք է լինի «ժողովուրդ»: Ադրբեջանի կազմում գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի հայերն անկասկած բավարարում էին այս չափանիշը: Երկրորդ, պետք է տեղի ունեցած լինեն «մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումներ» այդ ժողովրդի հանդեպ: Այսպիսի կոպիտ խախտումներ տեղի են ունեցել սկսած 1915 թվականներից, երբ Լեռնային Ղարաբաղի հայկական բնակչության մեծ մասը դատարկվեց թուրքական քաղաքականության պատճառով: Այս քաղաքականությունը շարունակվեց ներառյալ 1989թ. (Ղարաբաղի հայ բնակչությունը զգալիորեն կրճատվեց տասնամյակներ տևող մարդու իրավունքների կոպիտ խատումների պատճառով): 1989 թվականին ԱՄՆ Սենատն ընդունեց 178-րդ բանաձևը, որը մտահոգություն էր հայտնում ԼՂ-ում հայկական բնակչության դեմ իրականացվող բռնությունների վերաբերյալ: Բանաձևը մասնավորապես «կոչ է անում քննել Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի դեմ իրականացվող բռնությունները (4)… և արտահայտում է լուրջ մտահոգություն հայ ժողովրդի հանդեպ շարունակական բռնությունների վերաբերյալ (5) … որոնք խոչընդոտում են միջազգային օգնության տրամադրմանը»:

Կվեբեկի որոշման երրորդ չափանիշն այն է, որ «պետք է անջատմանը չլինի այլընտրանք»: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը մի քանի անգամ փոփոխվել է - 1919-ին (երբ Միացյալ թագավորությունը ստիպեց ԼՂ իշխանություններին ժամանակավոր համաձայնագիր կնքել Ադրբեջանի հետ), 1921-ին (երբ Մոսկվան կցեց ԼՂ-ն Ադրբեջանի ԽՍՀ-ին), 1988-ին (պարետազմի միջոցով) և 1991-ին (անկախության հռչակագրով), ինչպես նաև հաշվի առնելով Մինսկի խմբի այն պնդումը, որ 1990թ. ապրիլի 3-ի ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի օրենքը թույլ չի տալիս ԼՂ անկախությունը, ես չեմ հասկանում, թե ինչպես կարելի է տրամաբանորեն պնդել, որ անջատմանը կա որևէ այլընտրանք:

Եթե Լեռնային Ղարաբաղը ներկայացվի որպես զուտ վերականգնողական անջատման դեպք, ապա ի°նչ շոշափելի արդյունք դա կարող է ունենալ, հաշվի առնելով, որ հատուցողական իրավունքը այնուամենայնիվ ամրագրված չէ միջազգային իրավունքում որպես կոշտ օրենք (hard law):

Հաշվի առնելով այն, որ գոյություն չունի անջատման վերաբերյալ միջազգային պայմանագիր, այն, որ ԼՂ կարգավիճակում բազմիցս տեղի են ունեցել փոփոխություններ, ինչպես նաև միջազգային/ազգային մտահոգությունները (որի օրինակ է ԱՄՆ Կոնգրեսի 178-րդ բանաձևը), միջազգային իրավունքի վերընշված աղբյուրների շարքում մնում է միայն մեկ տրամաբանական աղբյուր պաշտպանելու համար Լեռնային Ղարաբաղի լեգիտիմությունը, այն է` ազգային (Կանադայի) Գերագույն դատարանի որոշումը:
Թեև այն չի հանդիսանում իրավունքի առաջնային աղբյուր, ինչպիսին է պետությունների պրակտիկան, այն այնուամենայնիվ ընդունված է որպես միջազգային իրավունքի աղբյուր: Այդ որոշումն ինքնին օրենք է և ունի լայն ճանաչում, սակայն այլ խնդիր է դրա կիրառման հարցը, ինչն արդեն քաղաքական բնույթ ունի:

Ադրբեջանը պաշտոնապես հայտարարում է, որ իրավունք ունի ուժ կիրառել ԼՍ հանդեպ, եթե հակամարտությունը չլուծվի խաղաղ ճանապարհով: Նա հղում է անում ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածով սահմանված ինքնապաշտպանության իրավունքին և «իր տարածքների օկուպացիային»: Արդյո՞ք այս դիրքորոշումը համահունչ է միջազգային իրավունքի հետ:

Ադրբեջանի կողմից ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածը մեջբերելը լիովին անտրամաբանական է հաշվի առնելով և՛ Ադրբեջանի տարածքի չափերը, և՛ նրա ռազմական ուժը: Լեռնային Ղարաբաղն, օրինակ, չունի իսրաելական դրոններ (անօդաչու թռչող սարքեր), որոնք Ադրբեջանն օգտագործում է սահմանի վրա պարեկություն անելու նպատակով:
Ադրբեջանը նաև սպառնում է ռազմական ուժ կիրառել` հարվածելու ցանկացած ինքնաթիռին կամ ուղղաթիռին, որը կթռչի Երևանի և ԼՂ օդանավակայանների միջև: Այսպիսով, ինքնապաշտպանության իրավունքն ամրագրող 51-րդ հոդվածի վրա ավելի շուտ կարող է հղում անել Լեռնային Ղարաբաղը, և ո՛չ թե Ադրբեջանը: