Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ը զրուցել է ռուս փորձագետ, Մոսկվայի պետական հումանիտար համալսարանի Արտասահմանյան տարածաշրջանագիտության և արտաքին քաղաքականության ամբիոնի դոցենտ Սերգեյ Մարկեդոնովի հետ:

-Պարոն Մարկեդոնով, ինչո՞վ կարելի է բացատրել հայ-ադրբեջանական շփման գծում օգոստոսյան աննախադեպ լարվածությունը:
-Լեռնային Ղարաբաղում լարվածությունը մի քանի պատճառ ունի: Տարբեր մակարդակներում պատճառները մի քանիսն են: Կա բուն հակամարտության դինամիկա, կան ֆոնային գործոններ, որոնք առնչվում են արտաքին պատճառներին:

Եթե խոսենք բուն հակամարտության դինամիկայի մասին, ապա Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, և առհասարակ ողջ գործընթացը, չափազանց խոցելի են, քանզի դա հետխորհրդային տարածքում միակ հակամարտությունն է, որտեղ, օրինակ, խաղաղապահներ չկան՝ ոչ ռուսական, ոչ միջազգային, և ամեն ինչ պահպանվում է պարզապես ուժերի հավասարակշռության հաշվին: Ուժերի հավասարակշռությունն էլ փոխվում է: Ավելին՝ մենք ականատես ենք տարածաշրջանային սպառազինությունների մրցավազքի, փառք Աստծո՝ ոչ թե միջուկային, այլ սովորական: Այս իրավիճակում կողմերը կփորձեն ստուգել միմյանց՝ պայմանականորեն ասած՝ պատրա՞ստ է, թե՞ ոչ ինչ-որ գործողությունների: Այստեղ Ադրբեջանը հարձակողական դիրքերում է՝ ըստ սահմանման: Ոչ թե այն բանի համար, որ այն Հայաստանից լավն է, կամ վատը, այլ՝ որովհետև պարտված կողմ է: Ուստի նա հարձակողական դիրքերում է և շահագրգռված է հարձակողական ռևանշի մեջ:

Ինչ վերաբերում է արտաքին գործոններին, ապա պետք է հասկանալ ղարաբաղյան հակամարտության ֆունդամենտալ տարբերությունը մյուսներից: Եթե այս հակամարտությունը համեմատենք Վրաստանի հակամարտությունների հետ, ապա այստեղ Ռուսաստանի ու Արևմուտքի միջև ֆունդամենտալ, առանցքային հակասություն չկա: Մինսկի խմբի շրջանակներում Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ն ու Ֆրանսիան, ինչպես նաև ԵՄ ներկայացուցիչները, փոխգործակցում էին, ըստ որում՝ բավականին հաջող: Առնվազն 2009 թվականից սկսած ութնյակի ու քսանյակի գագաթաժողովներում, ոչ թե դիվանագետները, այլ երեք երկրների առաջնորդները թարմացված Մադրիդյան սկզբունքների մասին խոսում էին որպես խնդրի լուծման հիմք:

Եվ ահա այսօր մենք ականատեսն ենք նրանց միջև հարաբերությունների կտրուկ սառեցման: Ոչ միայն սառեցում, այլ՝ պատժամիջոցներ: Դիվանագիտական պատերազմ է ընթանում, իսկ շատ փորձագետներ ու լրագրողներ խոսում են նոր սառը պատերազմի մասին: Եվ այս իրավիճակում մեծ է գայթակղությունը՝ ստուգելու Մինսկի խմբի համանախագահներ համատեղ արձագանքման հնարավորությունները: Մի կողմից Մինսկի խումբն այժմ միասնական է: Ավելին՝ արձագանքը լարվածությանը հնչեց՝ բացասական: Բոլոր երեք համանախագահներն իրենց դիրքորոշումն արտահայտեցին: Բայց դրան զուգահեռ զգացողություն կա, որ համանախագահներից յուրաքանչյուրը փորձում է սեփական խաղը տանել:

-Ավելի կոնկրետ:
-Այս իմաստով առաջինն ամերիկացիներն էին, քանզի Ջեյմս Ուորլիքը՝ ամերիկացի համանախագահը, ղարաբաղյան հրադադարի 20-ամյակի առթիվ ունեցած ելույթում հայտարարեց, որ կարգավորման որոշ տարրեր կան, որոնք ամերիկյան կառավարության ծրագիրն են: Թեև ուշադիր ընթերցանության դեպքում պարզվում է, որ դա ընդամենը թարմացված Մադրիդյան սկզբունքների բավականին կամայական վերաշարադրանք է, բայց դա ներկայացվում է որպես ամերիկյան ծրագիր:

Կամ՝ Կոնգերսում քննարկվող «Russian aggression prevention act» (Ռուսական ագրեսիան կանխարգելող ակտ) փաստաթուղթը, որտեղ Ադրբեջանը հիշատակվում է որպես ռուսական ագրեսիայի հավանական զոհ: Մինչդեռ ռուս-ադրբեջանական օրակարգում նման հարց առհասարակ չկա: Պետք է հիշեցնեմ, որ Ռուսաստանը Ադրբեջանի հարևաններից առաջինն է, որ սահմանների սահմանազատում և սահմանանշում (դելիմիտացիա և դեմարկացիա) է իրականացրել: Թեև Վրաստանն իրեն հռչակել է Ադրբեջանի ռազմավարական դաշնակից, մինչ օրս առկա է սահմանի չսահմանազատված հատված:

-Այնտեղ, որքան գիտեմ, լուրջ վեճ կա:
-Ավելին՝ տեղ է գտել սահմանային միջադեպ, երբ ադրբեջանական զորքերը մտել էին Վրաստանի տարածք՝ Գարեջի, և որոշակի սկանդալ էր տեղի ունեցել:

Կարելի է հիշել Իրանի հետ վիճակը: Իմիջիայլոց, այնտեղ ևս սահմանը սահմանազատված չէ, և բարդ դինամիկա է՝ դեռևս խորհրդային ժամանակներից:

2010 թվականին ռուսաստանն առաջինը սահմանազատեց ու սահմանանշեց Ադրբեջանի հետ սահմանները, չնայած ներքին քննադատությանը, մասնավորապես լեզգի ակտիվիստների կողմից: Բոլոր դեպքերում դա արվեց: Որտե՞ղ է այստեղ ագրեսիան: Նման գործողություններն են, որ որոշակի սպասումներ են առաջ բերում և նպաստում հակամարտության ապասառեցմանը:

Այդ իսկ պատճառով էլ թեժացումից հետո մենք տեսնում ենք նաև ռուսական կողմի գործողությունները, մասնավորապես՝ Պուտինի կողմից եռակողմ հանդիպման կազմակերպումը, որը գալիս է առաջին պլան: Հիմա էլ Օլլանդն է փորձում եռակողմ հանդիպում կազմակերպել, և Ֆրանսիան է գալիս առաջին պլան:

Իրավիճակը մի քանի ձևաչափ ունի. մեկը՝ բուն հակամարտությունը, քանզի տևական ժամանակ կողմերը բանակցում են, իրական փոխզիջում չկա, չկան խաղաղապահներ, որոնք կզսպեն ահագնացումը: Եվ մյուսը՝ արտաքին ընկալումը: Ահա լարվածության պատճառների ամբողջությունը:

-Օրերս «Նյու Յորք թայմզում» հոդված հրապարակվեց, որտեղ նշվում էր, որ տարածաշրջանում լարվածությունը Ռուսաստանի ձեռքի գործն է: Ինչպես կմեկնաբանե՞ք:
-Այդ հարցն ինձ արդեն տվել են: Նորից կրկնեմ՝ այդ հարցը հիմնված է ինչ-որ կոնսպիրոլոգիական ընկալման վրա, քանզի եթե ուզում ես խոսել այն մասին, որ դա ինչ-որ մեկի ձեռքի գործն է, ապա պետք է նշես՝ որտեղ է շահը: Բավական է Ռուսաստանին դիտարկել որպես բացարձակապես խելագար, իռացիոնալ մարդկանց երկիր:

Լարվածությունը, որը տեղի է ունենում ոչ միայն ղարաբայան հակամարտության գոտում, այլև միջազգայնորեն ճանաչված հայ-ադրբեջանական սահմանի վրա, միանգամից դնում է ՀԱՊԿ-ի հարցը: ՀԱՊԿ-ում հնարավոր միջամտության հարցում երկրները տարբեր դիրքորոշումներ ունեն, և Ռուսաստանը հնարավոր է աջակցություն չստանա: Կնշանակի՝ հետևելու է բաժանում: Ռուսաստանին դա պե՞տք է: Ներկայումս Հայաստանը պատրաստվում է միանալ Եվրասիական միությանը: Եթե Ռուսաստանը դա չուզենար, այդ դեպքում գուցե գնար լարվածության, քանզի դա կուժեղացներ Նազարբաևի մոտեցումը, զգուշավոր մոտեցումը: Նա կասեր՝ այնտեղ պատերազմ է ընթանում, ինչների՞ս է նման անդամը Եվրասիական միությունում: Այսինքն՝ ստացվում է, որ Ռուսաստանն ինքն իր համար խնդիրնե՞ր է ստեղծում: Դրա համար էլ՝ ինձ թվում է, որ այստեղ ինչ-որ կոնսպիրոլոգիա է: Արևմուտքում իմ շատ գործընկերներ համարում են, որ Ռուսաստանի գործողությունները բացարձակապես ոչ ռացիոնալ են: Մինչդեռ դրանք այդպիսին չեն:

Եվս մի հանգամանք՝ առաջին հերթին մեթոդաբանական: Հետխորհրդային տարածքում հակամարտությունները դիտարկում են, այսպես ասած, «one way ticket»:

Կներեք, բայց Ռուսաստանը որևէ բան միակողմանի չի անում: Ինչ-որ մեկն էլ նրա հանդեպ է անում սա, կամ մեկ այլ ուրիշ բան: Սա երկկողմանի գործընթաց է, շարժում: Դա ամենևին էլ միակողմանի չէ: Ինձ թվում է՝ այս հանգամանքը պետք է միշտ հիշել:

Եվ վերջում՝ ներկայումս Հայաստանում, այսպես ասենք, Ռուսաստանի հանդեպ քննադատական տրամադրությունների որոշակի աճ կա: Շատ քաղաքագետներ կան, հատկապես երիտասարդ, ովքեր կարծում են, որ Մաքսային միությունն ու եվրասիական ինտեգրացիան այնքան էլ շահավետ չէ: Լավ, հրաշալի է՝ քննադատությունը լավ բան է: Պարզապես պետք է հարց տալ՝ պատրա՞ստ են եվրոպացիները լուծել Հայաստանի առջև ծառացած անվտանգության հարցերը, որոնք Ռուսաստանն իր վրա է վերցրել: Չէ՞որ այսօր Հայաստանի խնդիրը, եթե ցինիկ լինենք, ոչ թե տնտեսական զարգացումն է, այլ անվտանգությունը, գոյատևումը: Ունեցած չորս սահմաններից երկուսն այսօր փակ են:

-Անցած տարվա սեպտեմբերի 3-ից հետո փորձագետները հենց այդպես էլ ձևակերպեցին՝ Եվրամիության ու Եվրասիական Միության միջև Հայաստանը ընտրեց ՀԱՊԿ-ին:
-Ես միանշանակ համամիտ եմ դրան: Ավելին՝ Եվրասիական միությունն ընտրելու հարցում տնտեսություն առհասարակ չկա: Այնտեղ միայն անվտանգություն է: Հայաստանի համար սա կարևորագույն խնդիր է: Պետք է հասկանալ, որ մեծ հաշվով հետխորհրդային տարածքում տնտեսական հարցերն առհասարակ առաջնահերթ չեն: Մենք պետք է հստակ գիտակցենք՝ որտե՞ղ ենք մենք գտնվում: Հետխորհրդային տարածքը գտնվում է այն փուլում, որտեղ Եվրոպան էր 1918-1945 թվականներին: Մեզ պետք է դիտարկենք Պիլսուդսկու, Խորտիի, Անտոնեսկույի չափանիշներով, այլ ոչ թե 80-90-ականների անցումային Հունաստանի ու Իսպանիայի չափանիշներով, ինչպես որ իմ արևմտյան գործընկերներն են անում: Մենք այդ կետում ենք, և քանի դեռ հետխորդային ինքնությունները չեն ձևավորվել, սահմանները չեն ճանաչվի, հանգստություն չի լինի, խոշոր հաշվով՝ մենք ոչ մի ինտեգրացիա էլ չենք ունենա:

-Ռուսաստանը հետխորհրդային տարածքի լիդերն է տարբեր պարամետրերով, ուստի և հայերն էլ Մոսկվային որոշակի պահանջներ ունեն՝ կապված առաջին հերթին Հայաստանին ու Ադրբեջանին սպառազինություններ վաճառելու հետ: Ոչ ԱՄՆ-ն, ոչ Եվրոպան տարածաշրջանը չեն զինում:
-Լավ հարց է: Ես շատ թղթակիցների համար եմ անդրադարձել այդ հարցին: Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ Ռուսաստանի ռազմական համագործակցությունը տարբեր սկզբունքների վրա է կառուցվում: Եթե խոսենք Ադրբեջանի մասին, ապա դրանք միայն շուկայական գներն են: Ադրբեջանի հետ միայն առևտրային համագործակցություն է: Դա Վրաստանը չէ, որի հետ որոշակի էական տարաձայնություններ ու խնդիրներ կան: Դա տնտեսական տարածություն է: Մենք ունենք սահմանի դաղստանյան հատված և Կասպից ծով, ո՞ւր ենք այդ ամենը թաքցնելու: Դաղստանն առհասարակ ահաբեկչական գործողությունների քանակով այսօր թիվ մեկ տարածաշրջանն է և սահամանկցում է Ադրբեջանին:

Ցանկացած սպառազինությունների մրցավազք ունի նաև դրական պահ, դրական արդյունք: Սպառազինությունների մրցավազքը թույլ է տալիս առաջինը չկրակել, դա զսպման գործոն է: Եթե ես գիտեմ, որ ձեր մոտ դանակ կա, հավանական է, որ ես չեմ հարձակվի ձեր վրա, քանի որ գիտեմ, որ դանակով կհարվածեք: Իմ մրցակցային առավելությունը մե՞ծ է, չգիտեմ: Բայց եթե գիտեմ, որ դուք զինված եք, զենք կիրառելու դեպքում 5-10 անգամ կմտածեմ:

Այդ հավասարակշռությունը Ռուսաստանը բոլոր դեպքերում պահում է, և ես կարծում եմ, որ քաղաքականությունը հնարավորի արվեստ է, և Եվրոպան ու ԱՄՆ-ն էլ առաջարկում են՝ ինչ կարող են: Ասում եք, որ Ադրբեջանին ուղղակի օգնություն չկա, այդ դեպքում ասացեք խնդրեմ՝ երբ Եվրոպան Ադրբեջանի հետ էներգետիկ համագործակցություն է հաստատում (լրանում է «Դարի գործարքի» 20-ամյակը) դա արդյոք Ադրբեջանին օժանդակություն չէ՞, երբ առկա է ՆԱՏՕ-ի խողովակներով համագործակցություն Թուրքիայի ու Վրաստանի հետ, երբ ԵՄ-ն ասոցացման համաձայնագիր է ստորագրում Վրաստանի հետ, երբ դրվում է վիզաների դյուրացման հարց, դա օժանդակություն չէ՞:

-Բայց Հայաստանը ոչ թե ՆԱՏՕ-ի անդամ է, այլ՝ ՀԱՊԿ-ի, այդ իսկ պատճառով էլ հայերն էլ պահանջ ներկայացնում են Ռուսաստանին: Ճիշտ է՝ պահանջներ կան նաև ԱՄՆ-ին ու ԵՄ-ին:
-Հասկանալի է, որ Ռուսաստանին ուղղված պահանջներ կան: Բայց ցույց տվեք ցանկացած երկու դաշնակից, ում հարաբերություններն անամպ են: Դասական օրինակ՝ Իսրայելն ու ԱՄՆ-ն: Իսրայելցիները շատ գո՞հ են, որ ամերիկացիները գումարներ են ներդնում Պաղեստինի ազգային վարչակազմում, ոչ թե մասնավոր, հովանավորչական գումարներ, այլ բյուջետային միջոցներ, նրանց սովորեցնում են, այսպես կոչված, անվտանգության կառուցվածք, և վերջիններս էլ հայտնի է, թե ում ու որտեղ են հետագայում սովորեցնում: Երբ Օբաման հայտարարեց, որ անհրաժեշտ է դադարեցնել իսրայելցիների բնակեցման ծրագիրը, դա նույնպես խնդիրներ հարուցեց:

Դաշնակիցների միջև միշտ էլ կան խնդիրներ, ամուսինների միջև խնդիրներ կան միշտ, բայց դա չի նշանակում, որ ընտանիքի քայքայում, կամ ամուսնու սպանություն: Անուններ չեմ տա, բայց ես գիտեմ, որ ձեզ մոտ կան այնպիսիք, ովքեր համարում են, թե Ռուսաստանն օկուպացրել է Հայաստանը: Ես դրան բախվել եմ անգամ ուղիղ եթերում՝ մարդկանց, ովքեր ոչ մի փաստարկում չեն ընդունում: Քաղաքականության խնդիրը ոչ թե լավը, կամ ավելի լավը գտնելն է, այլ՝ հնարավորը:

Եթե խոսում ենք Սերժ Սարգսյանի որոշման մասին, ես հաշվի կառնեի ևս մեկ հանգամանք: Որպես պատմաբան, ես կարող եմ ասել, որ չափազանց կարևոր է կոնկրետ պատմական կոնտեքստը, և Սարգսյանի որոշումը կայացվեց՝ հաշվի առնելով նաև իրավիճակը Սիրիայում: Հիշեցնեմ, որ այդ ժամանակ օրակարգում ներխուժման հարց կար, և Թուրքիայի մասնակցությունը դրանում միանշանակ իրական էր: Իսկ դա նախադեպ է: Սիրիան էլ Հայաստան չէ, այն բավականին մեծ է, ու Թուրքիայի մասնակցությունը, մի երկիր, որը մեղմ ասած խնդրահարույց հարաբերություններ ունի Հայաստանի հետ, Եվրոպայի կողմից երաշխիքների բացակայության պայմաններում, այն իրավիճակում, եթե Ռուսաստանը հեռանա տարածաշրջանից, խնդրահարույց է, ինչն էլ որոշման կայացման գործում դեր ունեցավ: Այսինքն՝ միայն այն չէ, որ Ռուսաստանն եկավ ու ինչ-որ մեկի ձեռքերը ոլորեց: Իհարկե, ինչ մեղքներս թաքցնենք՝ ռուսական կողմից որոշակի ճնշում, իհարկե, եղել է:

-Սիրիան, անշուշտ, հոգեբանական ազդեցություն ունի: Այնտեղ մի դրվագ եղավ, երբ Թուրքիայի տարածքից ահաբեկիչները մուտք էին գործել հայաբնակ Քեսաբ:
-Տեսեք՝ Դոնբասի համար Ռուսաստանին նախատում են, բայց կներեք՝ ռուսական օդուժը ուղղակիորեն որևէ մեկին չի ռմբակոծել, մինչդեռ թուրքական օդուժը Սիրիան ռմբակոծել է: Այնտեղ ոչ թե «քաղաքավարի մարդիկ» (вежливые люди), այլ անքաղաքավարի մարդիկ էին մուտք գործում: Այնպես որ, այս հանգամանքը չափազանց կարևոր է իրավիճակի համար:

-Մեզանում մեծամասնությունը՝ թե իշխանությունը, թե ընդիմությունը, հասկանում են, որ Ռուսաստանը տրամադրում է անվտանգության հովանոց և սեպտեմբերի 3-ի ընտրությունը միանգամայն տրամաբանական է: Բայց դրանով հանդերձ Ռուսաստանին ուղղված պահանջներ կան:
-Պահանջները Ռուսաստանին շատ են, ես էլ կարող եմ բազմաթիվ պահանջներ շարադրել: Բայց կա ընկալումների ասիմետրիա: Հայաստանը շատ փոքր երկիր է, փոքր ժողովուրդ, որը ապրում է ծանր պայմաններում՝ փաստացի կիսաշրջափակման մեջ: Եվ ռուս պաշտոնյաների որոշ գործողություններ ու մեկնաբանություններ շատ ծանր են ընկալվում, մինչդեռ Ռուսաստանում դրանք ընդամենը 5 րոպե հետո մոռացվում են: Ռուսական բիզնեսն է իրեն ոչ միշտ նորմալ պահում, երբեմն էլ՝ բիրտ՝ չհասկանալով, որ գործ ունեն որոշակի ավանդույթներ ունեցողների հետ: Ռուսական կողմի նման վարքագծի հանդեպ պահանջներ կան նաև իմ կողմից, իմ գործընկերների կողմից, բայց պետք է կարողանանք հարթել այս խնդիրները: Կան Հայաստանի օբյեկտիվ շահեր, կան Ռուսաստանի օբյեկտիվ շահեր, և կա ինչ-որ անհաջող պաշտոնյաների վարքագիծ:

Հարցազրույցը՝  Արմեն Մինասյանի