«Անվստահության մեխանիկան» Հայաստանի, Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերություններում
Ռուս-թուրքական հարաբերություններում այս օրերին նկատվող հնարավոր ջերմացումը լայնորեն քննարկվում է նաև Հայաստանում, ինչը բնական և տրամաբանական է։ Այդ զարգացումները կրկին անգամ վեր հանեցին վերջին մի քանի դարերի ընթացքում հայ ժողովրդի և Հայաստանի արտաքին անվտանգության համար թերևս խորքային հարցերից մեկը, այն է՝ ռուս-թուրքական հարաբերությունների ինչպիսի դրվածքն է առավելագույնս ձեռնտու մեզ, տարածաշրջանում կարևորագույն այդ երկու խաղացողների ուժերի ինչպիսի հավասարակշռությունն է նպաստում Հայաստանի համար առավել անվտանգ միջավայրի ստեղծմանը։
Աշխարհաքաղաքական հանգամանքների բերումով Ռուսաստանը և Թուրքիան մեր տարածաշրջանում, ինչպես նաև Բալկաններում և Մերձավոր Արևելքում գրեթե մշտապես հանդես են եկել մրցակից, եթե ոչ հակամարտող դիրքերից։ Ռուս-թուրքական պատերազմները սկսվել են 16-րդ դարի կեսերից և տևել մինչև 20-րդ դար։ Այս շարքից հայ ժողովրդի համար առավել նշանակալից պատերազմները թերևս սկսվել են XIXդ. սկզբից, թեպետ ռուսական զենքի հաղթանակի հետ են կապված եղել հայ ժողովրդի ազատագրական ձգտումները դեռևս Իսրայել Օրիի ժամանակներից ի վեր։
Ավանդաբար հայկական լայն շրջանակներում Ռուսաստանը համարվել է Հայաստանի անվտանգության երաշխավորը, ազատարարը, երբեմն էլ «փրկչի» առաքելությամբ։ Այս մոտեցումը առավել հստակ պաշտպանվում էր խորհրդային պատմագրության մեջ։
Չնայած տարբեր ժամանակներում հայ-ռուսական հարաբերություններում նկատվող վայրիվերումներին՝ այսօր էլ այդ ընկալումը շարունակում է ամուր հիմքեր ունենալ։ Այդուհանդերձ պետք է նշել, որ ժամանակ առ ժամանակ հայ-ռուսական հարաբերություններում առաջանում է վստահության խնդիրը, ինչն այս տարվա ապրիլյան սրացումներից հետո առավել նկատելի դարձավ։ ՌԴ չափավոր, իրենց տեսակետից հավասարակշռված մոտեցումը խուլ դժգոհությունների տեղիք տվեց, ինչը նաև մասամբ հնչեղ դրսևորումներ ստացավ հասարակական որոշ շերտերում։ Ռուսաստանի սեփական շահերին հայկական հետաքրքրությունները զոհաբերելու մտավախությունը կրկին ասպարեզ բերեց «երկաթե շերեփի» տեսլականը։
Օրվա կարգախոսն էր դարձել սեփական ուժերով խնդիրները լուծելու հրամայականը՝ չվստահելով ոչ ոքի, այդ թվում՝ իրավաբանորեն դաշնակից համարվող Ռուսաստանին։
Մյուս կողմից, Թուրքիան ընկալվել և շարունակվում է ընկալվել որպես գոյաբանական սպառնալիք, ցեղասպան երկիր, որի պատճառով հայ ժողովուրդը հայրենազրկվեց և անդառնալի կորուստներ ունեցավ։ Եվ նորից, ապրիլյան պատերազմի ընթացքում իր վառ ընդգծված ադրբեջանամետ քաղաքականությամբ Թուրքիան կարծես վերահաստատեց Հայաստանի համար սպառնալիք լինելու հանգամանքը։ Միանշանակ է այն փաստը, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա է անվստահության ահռելի ճեղք, որը դժվար կլինի փակել տեսանելի ապագայում։
Եվ ահա, անվտանգության երաշխավոր համարվող երկրի, որի նկատմամբ վստահությունը որոշակիորեն խարխլվել է, և անվտանգության սպառնալիք համարվող երկրի, որի նկատմամբ որևէ վստահության չկա, միջև հարաբերությունների ցանկացած ուղղությամբ փոփոխություն Հայաստանում առաջին հերթին ընդունվում է անվստահությամբ:
Որքան էլ զգայական թվա, վստահությունը կարևոր դերակատարում ունի միջազգային հարաբերություններում, և դրա առկայությունը կամ բացակայությունը էապես ազդում է երկրների միջև համագործակցության կամ հակամարտության ձևավորմանը։ Պետությունների առջև ծառացած այսպես կոչված «անվտանգության դիլեման» ծագում է միմյանց չվստահելու հանգամանքից։ Ճիշտ է, տարբեր հեղինակներ, ոլորտի մասնագետներ առաջարկում են վստահության ամրապնդման բազմաթիվ միջոցներ, սակայն դրանց արդյունավետությունը միշտ չէ, որ համապատասխանում է սպասումներին։
Հայաստան-Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերությունների եռանկյունում, նվազագույնը Հայաստանի անկյունից նայելիս, դժվար է զուտ ռացիոնալ հաշվարկի վրա հիմնված որոշումներ ընդունել։ Կան պատմական հիշողություններ, ազգային ինքնության հետ կապված հարցեր, որոնք գուցե երրորդ կողմի դիտորդների համար զգացմունքային կթվան։ Բայց և այնպես, ազգային շահերը ձևավորվում են նաև հաշվի առնելով ազգային ինքնությունը։
Վերադառնալով վերը բարձրացված հարցին՝ համարձակվենք նշել, որ ռուս-թուրքական հարաբերությունների չափազանց սրումը անցանկալի է Հայաստանի տեսակետից։ Հիշենք միայն, որ Հայոց ցեղասպանությունն իրականացվեց ռուս-թուրքական պատերազմի պայմաններում։ Արժանահիշատակ է նաև, որ 2016թ. ապրիլյան հայ-ադրբեջանական հակամարտության սրացումը տեղի ունեցավ ռուս-թուրքական հարաբերությունների վատթարացման ֆոնի վրա։
Մյուս կողմից, ռուս-թուրքական մերձեցման պայմաններում, գոնե դաշնակից ռուսական կողմը պետք է հնարավորինս բաց ու անկեղծ լինի Հայաստանի հետ՝ անվստահության մթնոլորտի ստեղծումը կանխելու նպատակով, ինչը կնպաստի տարածաշրջանային կայունության և համագործակցության վրա։
Այլապես, 1921թ. Մոսկվայում կնքված քեմալաբոլշևիկյան պայմանագրի դառը հիշողությունները դեռ երկար վառ կպահեն տարատեսակ դավադրությունների մասին խոսակցությունները, և անվստահության թափանիվը կշարունակի պտտվել։
Աննա Մկրտչյան
Լրահոս
Տեսանյութեր
Ամեն սարի գլխին, փեշին, անտառներում հայկական հետքեր են. Քաշաթաղի հուշարձանները՝ մեկ գրքում
