Ձեր վստահելի աղբյուրը

Գերմանիայի Բունդեսթագում քննարկվող հայոց ցեղասպանությաան ճանաչման բանաձևի, ինչպես նաև ավելի վաղ Հռոմի պապի արված հայտարարության և Եվրախորհրդարանում Հայոց ցեղասպանության բանաձևի շուրջ Panorama.am-ը զրուցել է հայտնի գերմանացի հայագետ Թեսա Հոֆմանի հետ:


- Պրոֆեսոր Հոֆման, Ձեր կարծիքով ո՞րն էր Ֆրանցիսկոս պապի` ապրիլի 12-ին Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ուղերձի հիմնական կարևորությունը, որում նա օգտագործեց «ցեղասպանություն» եզրը:
-Նորին Սրբություն Ֆրանցիսկոս պապի ուղերձը իսկապես ուժեղ և կարևոր ազդանշան էր եվրոպական և ամերիկյան պետական գործիչների համար, մասնավորապես նրանց համար, ովքեր մտադիր էին հետևել նրա օրինակին: Ֆրանցիսկոսը 1.214.000.000 հավատացյալներ ունեցող ընդհանրական եկեղեցու առաջնորդն է: Ինձ անձամբ դուր եկավ, որ Պապն իր խոսքում հիշատակեց Օսմանյան կայսրությունից տուժած այլ ժողովուրդներին նույնպես` մասնավորապես հույն ուղղափառներին և արամերեն խոսող տարբեր քրիստոնյա խմբերի:

Ամերիկացի ցեղասպանագետ Նորման Նայմարկը ճիշտ է նկատել իր հարցազրույցում, որ Պապի միակ թերացումն այն էր, որ իր խոսքում նա հայերի ցեղասպանությունն անվանեց 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը: Մինչդեռ որպես գերմանացի ես լավ գիտեմ, որ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունն իրականացվել է գերմանացի գաղութարարների կողմից հերերո և նամա տեղաբնիկ ցեղերի դեմ Նամիբիայում (1904-1908): Հետաքրքիր է, որ հերերո և նամա ցեղերի վերապրածները, ինչպես և հայերը, մինչ այժմ սպասում են, որ Գերմանիայի օրենսդիրը պաշտոնապես ճանաչի իրենց ցեղասպանությունները: Միգուցե երկու դեպքերում էլ Գերմանիային ուղղված ֆինանսական և նյութական փոխհատուցան պահանջները դե՞ր են խաղում:

Նամիբիայի պարագայում խոսքը գնում է գերմանացի նորաբնակների կողմից առգրավված հողատարածքների մասին, որոնք դեռ պատկանում են նրանց հետնորդներին: Հայերի դեպքում գործ ունենք հիմնականում գերմանական բանկերում արտաքսված հայերին պատկանող ավանդների փոխհատուցման հետ:

-Ինչպե՞ս կմեկնաբանեիք Եվրոպական խորհրդարանի` 2015թ.-ի ապրիլի 15-ին ընդունած բանաձևը, որը հորդորում է Թուրքիային ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Ձեր կարծիքով ինչպե՞ ս այն կարող է խթանել ցեղասպանության ավելի լայն միջազգային ճանաչումը:
-Սա հինգերորդ անգամն է, որ Եվրախորհրդարանն ընդունում է պարտադիր ուժ չունեցող այսպիսի բանաձև, որը կրկնում է նախկինում Թուրքիային ուղղված պահանջները: Նմանօրինակ առաջին բանաձևի մեջ (ընդունված 1987թ.-ին) Եվրախորհրդարանն արդեն իսկ կոչ էր անում Թուրքիային ճանաչել հայերի դեմ իրականացրած ցեղասպանությունը` սահմանով այն որպես նախապայման Թուրքիայի` ԵՄ անդամակցման համար: Սակայն ավելի մեծ ազդեցություն ունեցող Եվրոպական հանձնաժողովը երբեք չի կիսել այս տեսակետը: Այս ամենը կարծես թե հանդիսանում է ավելի ընդհանուր խնդրի մի մաս – օրենսդիր մարմնի կողմից 1948թ.-ից առաջ տեղի ունեցած ցեղասպանությունների ճանաչումը հակազդեցության է հանդիպում կամ արգելափակվում է (ինչպես Գերմանիայի պարագայում) ավելի մեծ իշխանություն ունեցող գործադիր մարմնի կողմից:

- Իսկ Թուրքիայի արձագա՞նքը թե՛ Հռոմի պապի ուղերձին և թե՛ Եվրախորհրդարանի որոշմանը:
-Եթե նայենք հոգեբանական տեսանկյունից, երկու դեպքում էլ պաշտոնական Թուրքիան չափից ավելի ուժեղ արձագանք տվեց: Նախագահ Էրդողանը մեղադրեց Եվրախորհրդարանի անդամներին «կրոնական և մշակութային ֆանատիկության» մեջ: Նա նաև բողոքեց Ֆրանցիսկոս պապի ուղերձի դեմ` անվանելով այն «անմտություն» և զգուշացնելով աշխարհի ամենամեծ եկեղեցու առաջնորդին, որ նա այլևս «չկրկնի իր սխալը»: Սակայն Էրդողանի կատարելապես ոչ դիվանագիտական և վիրավորական պահվածքը հավանաբար պայմանավորված է այն համոզմունքով, որ այսպիսի ագրեսիվությունը տպավորություն է գործում:

-Որո՞նք են Ձեր դիտարկումները Գերմանիայի Բունդեսթագում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի քննարկումների վերաբերյալ:
-Բունդեսթագը դեռ պաշտոնական որոշում չի կայացրել, թեև մեր օրենսդիրը պաշտոնապես ստանում է խնդրագրեր և ցեղասպանությունը ճանաչելու պահանջներ 2000թ.-ից սկսած, երբ Գերմանիայում թուրք և քուրդ համայնքների ներկայացուցիչները, Գերմանահայոց Կենտրոնական Խորհուրդը և մարդու իրավունքներով զբաղվող գերմանական ՀԿ-ները միասին ներկայացրեցին մի մեծ խնդրագիր` ստորագրված Գերմանիայի մոտ 14,000 քաղաքացիների կողմից:

2005թ.-ին Բունդեսթագն ընդունեց ոչ օրենսդրական մի որոշում, որը սակայն գործադիր մարմնի` մասնավորապես Արտաքին գործերի նախարարության կողմից ճնշման հետևանքով սահմանափակեց ցեղասպանությունը «արտաքսում» և «կոտորածներ» բառերով և խուսափեց այս հանցագործությունների վերաբերյալ իր իրավական որոշումը հայտնելուց: Գերմանիայի կառավարության և Բունդեսթագի հասցեին հնչող շարունակական քննադատության արդյունքում ևս մեկ փորձ արվեց 2015թ.-ին ընդունելու մի բանաձև, որը «արտաքսում»-ը և «կոտորածներ»-ը կանվաներ ցեղասպանություն (կիրառելով այդ բառի գերմանական տարբերակը):

2005թ.-ին Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը և Կանցլերի գրասենյակը միջամտեցին և թույլ չտվեցին «ցեղասպանություն» բառի օգտագործումը: Միայն լրատվամիջոցների ու հասարակության կողմից Հայոց ցեղասպանության և դրա ճանաչման հանդեպ դրսևորած բառառիկ հետաքրքրության, ինչպես նաև Պապի ուղերձի, Եվրախորհրդարանի բանաձևի, Գերմանիայում մարդու իրավունքների ՀԿ-ների, գիտնականների և բազմաթիվ այլ ասոցիացիաների, (ինչպիսին է Գերմանիայի հրեաների կենտրոնական խորհուրդը) դիմումների ազդեցության տակ էր, որ կենտրոնական կառավարությունը զիջեց իր դիրքերը, և «ցեղասպանություն» տերմինը նորից վերականգնվեց իշխանական կոալիցիայի կողմից ներկայացրած բանաձևի նախնական տարբերակում, թեև այն քողարկված է տեքստի երրորդ պարբերության մեջ. բանաձևի վերնագիրը սակայն դեռ կրկնում է «արտաքսման» և «կոտորածներ»-ի նախկին տերմինաբանությունը:

Միևնույն ժամանակ Բունդդեսթագի երկու փոքր ընդդիմադիր խմբերն առաջադրել էին իրենց ավելի կատարելագործված տարբերակները, սակայն արդեն շատ ուշ էր հանդես գալու համար մի միասնական բանաձևով, որին կհամաձայնեին Բունդեսթագի բոլոր ֆրակցիաները: Հարցի քննարկումը ապրիլի 24-ին տևեց միայն 70 րոպե, որի ընթացքում բոլոր բանախոսներն արտահայտեցին իրենց կարծիքն առ այն, որ Օսմանյան կայսրությունում հայերի հանդեպ տեղի ունեցածը ցեղասպանություն էր: Սակայն այդ ելույթները չեն հանդիսանում պաշտոնական ճանաչում խորհրդարանի կողմից:

Երեք մրցակից բանաձևերի տարբերակները պետք է քննարկվեն Բունդեսթագի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում մայիսի 6-ին: Բայց մեծ մտավախություն կա, որ խորհրդարանի կողմից Հայոց ցեղասպանության բանաձևի ընդունման հարցի հնչեղությունը կարող է նվազել, երբ խորհրդարանական արձակուրդի ընթացքում ապրիլի 24-ի ելույթների տպավորությունը մարի:

Այնուամենայնիվ, ես հույս ունեմ, որ այս կանխատեսումը չի իրականանա և մեր երկրի քաղաքացիները կբարձրացնեն իրենց ձայները` մեր պատգամավորներին իրազեկ և զգոն պահելու համար:

- Ձեր կարծիքով ինչու՞ է կարևոր, որ Գերմանիան ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը:
-Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Գերմանիան ոչ միայն հանցագործ ու շովինիստ Օսմանյան ռեժիմի` Երիտթուրքերի հետ համագործակցող Միասնության և Առաջընթացի Միության դաշնակիցն էր, այլ նաև օգուտներ է քաղել հայ ստրուկների աշխատուժից Բաղդադի երկաթուղու կառուցման ժամանակ: Բարձրաստիճան գերմանացի պաշտոնյաները պահանջել կամ հրահանգել են տեղահանումները Օսմանյան կայսրության արևելյան մարզերում: Հատկանշական է, որ մեկ դարի ընթացքում ոչ մի գերմանական ակադեմիական հետազոտություն չի իրականացվել կամ հրապարակվել այն մասին, թե Գերմանիան պատասխանատվության կոնկրետ ինչ բաժին է ունեցել Հայոց ցեղասպանության մեջ: Այն ամենն, ինչ արվել է այս բնագավառում, գրվել և հրատարակվել է հետաքննող լրագրողների կողմից:

Ոչ միայն Թուրքիան պետք է առերեսի առաջին համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդած ժամանակահատվածի իր հանցագործ անցյալը, այլ Գերմանիան նույնպես պետք է հաշվի նստի Օսմանյան կայսրության հանցագործություններում իր հանցակցության հետ: Կարծում եմ, որ Գերմանիայի օրենսդիր մարմինը լավ գիտի, որ մենք` գերմանացիներս բարոյական իրավունք չունենք պահանջել, որպեսզի Թուրքիան ճանաչի ցեղասպանությունը, երբ մենք ինքներս պատրաստ չենք առերեսել մեր սեփական դերը և վերաբերմունքը օսմանյան հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության մեջ:

Հարցազրույցը վարեց Նվարդ Չալիկյանը

Հարակից հրապարակումներ`
Եվրախորհրդարանի փոխնախագահ Ռիչարդ Չառնեցկին` Հայոց ցեղասպանության բանաձևի մասին
Ֆաբիո Կաստալդո. Եվրախորհրդարանի բանաձևը պետք է խթանի ցեղասպանության ճանաչումն ու ժխտողականության պատժումը