Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հաղթանակի օրվան ընդառաջ ադրբեջանական քարոզչությունը, որը գլխավորում և ուղղորդում է անձամբ երկրի նախագահ Իլհամ Ալիևը, հայտնվել է տուրբուլենտության գոտում: Այնտեղ, փորձելով ուռճացնել սեփական մասնակցության չափը ֆաշիզմի դեմ հաղթանակում՝ հեշտությամբ սեփականացնում են Խորհրդային Ադրբեջանի բնիկ ժողովուրդների սխրանքները՝ մոռացության մատնելով, որ այդ նույն բնիկների հանդեպ նույն պահին վարում են խտրական քարոզչություն և քաղաքականություն, ավելին՝ հակասում են իրենք իրենց:

Այսպես, նախորդ շաբաթ Россия-24 հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հայտարարեց, թե իբր հպարտ է, որ «Ադրբեջանի 700 հազար ներկայացուցիչներ մասնակցել են պատերզմին, ավելի քան 300 հազարը զոհվել է»:

Այս հայտարարությունը զավեշտալի է առնվազն երկու պատճառով: Նախ՝ նույն Իլհամ Ալիևը ընդամենը մեկ տարի առաջ՝ 2014 թվականին խոսում էր  600 հազար մասնակիցների մասին: Իլհամ Ալիևը 600 հազար մասնակիցների մասին խոսում էր  նաև 2013 թվականին: Ստացվում է, որ Ալիևի ղեկավարած երկրում վիճակագրությունը նկարվում է ոչ միայն ներկայի, այլև անցյալի համար՝ կախված իրավիճակից:

Հայտարարության մյուս զավեշտը «Ադրբեջանի ներկայացուցիչներ» արտահայտությունն է: Իլհամ Ալևիը այդկերպ լղոզում է փաստը, թե հատկապես ովքեր էին նրանք: Մինչդեռ Երկրորդ աշխարհամարտի վերաբերյալ նյութերից պարզ է դառնում, որ Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից ռազմաճակատ զորակոչված մոտ 650 հազար քաղաքացիներից միայն 300 հազարն էին ադրբեջանցիներ, մինչդեռ 100 հազարը հայեր էին, իսկ մյուսները Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում ապրող այլ փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ. ռուսներ, հրեաներ, թալիշներ, լեզգիներ, ցախուրներ, թաթեր և այլն:

Սա չափազանց կարևոր հանգամանք է, քանզի Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից զորակոչվածների էթնիկական կազմը խիստ անհամարժեք է այդ վարչական միավորի էթնիկական կազմին:

Այսպես, 1939 թվականին ԽՍՀՄ-ում անցկացված մարդահամարի արդյունքներով ՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում բնակվում էր 3 205 150 մարդ: Նրանցից ադրբեջանցիներ էին 1 870 471-ը կամ 58.4%-ը: 528 318 մարդ կամ բնակչության 16.5%-ը ռուսներ էին, 388 025-ը կամ 12.1%-ը հայեր: Մեծ էր նաև լեզգիների (111 666 կամ 3.5%), թալիշների (87510 կամ 2.7%), հրեաների (41245 կամ 1.3%) տեսակարար կշիռը: Մինչդեռ զորակոչի արդյունքում ռազմաճակատ մեկնածների համամասնությունն էականորեն տարբերվում էր այս պատկերից: Պատճառները դեռ ուսումնասիրված չեն, սակայն Իլհամ Ալիևի հոր՝ Հեյդար Ալիևի հետ կապված դիպվածը որոշակիորեն լույս է սփռում այս իրավիճակի վրա: Բանն այն է, որ 1941 թվականին լրացել էր «ազգի հոր»18-ամյակը և նա պետք է զորակոչվեր ռազմաճակատ, մինչդեռ նա խուսափում է բանակից՝ զինկոմիսարիատ ներկայացնելով տուբերկուլյոզով հիվանդ լինելու տեղեկանք: Այս անբուժելի հիվանդությամբ «տառապելը» հետագայում՝ КГБ-ի գեներալ դառնալու հարցում ոչ մի խոչընդոտ չի հարուցում Հեյդար Ալիևի համար:

Բոլոր դեպքերում չի կարելի թերագնահատել ադրբեջանցիների ներդրումը Հաղթանակի գործում, բայց և չի կարելի հանդուրժել մերօրյա շեյխերի մանիպուլյատիվ վարքագիծը, ովքեր «Ադրբեջանի ներկայացուցիչներ» քարոզչական ձևակերպման տակ փորձում են յուրացնել նաև այն մարդկանց սխրանքն ու ձեռքբերումը, ովքեր այսօր պաշտոնապես և ամենաբարձր մակարդակով մերժված են Ադրբեջանի տարածքում: Խոսքն առաջին հերթին հայերի մասին է:

Հաղթանակի գործում ԽՍՀՄ ժողովուրդներից յուրաքանչյուրի ներդրման ծավալները հասկանալու համար կա հստակ ինդիկատոր: Խոսքը պատերազմի տարիներին բարձրագույն պարգևի՝ ԽՍՀՄ հերոսի կոչման մասին է: Իլհամ Ալիևը ևս գիտի այդ մասին և հենց նույն հարցազրույցում պարծենում էր, իբր, ադրբեջանցի 123 հերոսների փաստով (ուշագրավ է, որ նույն Իլհամ Ալիևը 2014 թվականին խոսել էր 130-ից ավել հերոսների մասին):

Նախ այս վիճակագրությունը կասկածելի է, քանզի ԽՍՀՄ-ում վիճակագրությունը վարում էին՝ հաշվի առնելով ծննդավայրը: Այս մոտեցման արդյունքում, օրինակ, հայտնի հետախույզ գերմանացի Ռիխարդ Զորգեն, ով դեռևս Ցարական Ռուսաստանի ժամանակ 1895 թվականին ծնվել էր Բաքվում (նրա հայրն աշխատում էր Նոբելի նավթագործարանում) և 4 տարեկան հասակում տեղափոխվել Գերմանիա, համարվում է «ադրբեջանցի»: Բնականաբար, նույն մեթոդաբանությամբ, ըստ Իլհամ Ալիևի, «ադրբեջանցիներ» են համարվում Հովհաննես Բաղրամյանը, Հովհաննես Բաբաջանյանը և տասնյակ այլ հայազգի հերոսներ:

Վիճակագրության կասկածելի է նաև մեկ այլ առումով. չկա որևէ համապարփակ աղբյուր, որտեղից կարելի կլինի պատկերացում կազմել այս կամ այն էթնիկական խմբին պատկանող հերոսների քանակի մասին: Բացի այդ՝ «ԽՍՀՄ հերոսի» կոչումներ շնորհվել են ոչ միայն հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին, այլև դրան նախորդած և հաջորդած շրջաններում ևս, և Ալիևն ու նրա նման բազմաթիվ վիճակագիրներ հակված են «պատերազմի հերոսների» ցանկում ներառել բոլոր պարգևատրվածներին:

Ինչևէ: Ներկայումս գործում է War Heroes  (Պատերազմի հերոսներ) կայքը, որտեղ քիչ թե շատ ամբողջական տեղեկատվություն և արդյունավետ գործող ֆիլտրեր կան՝ հասկանալու համար, թե ինչպիսին էր յուրաքանչյուր էթնիկական խմբի մասնակցությունը ինչպես Հայրենական Մեծ, այնպես էլ ԽՍՀՄ վարած այլ պատերազմներում:

Այդ կայքում զետեղված տվյալներից պարզ է դառնում, որ Ադրբեջանական ԽՍՀՄ տարածքում ծնված անձանցից Հայերնական Մեծ պատերազմում մասնակցության համար ԽՍՀՄ հերոսի կոչում ստացել է 76 հոգի: Նրանցից ադրբեջանցիներ եղել են միայն 32-ը (45%): Նշված 76-ից 24-ը կամ 34%-ը եղել են հայեր, 14-ը կամ 20%-ը՝ ռուսներ: Հերոսների թվում եղել են նաև 2 թալիշ, 1-ական հրեա, լեզգի, ցախուր և գերմանացի:

Ըստ որում՝ 3 հոգի ԽՍՀՄ հերոսի կոչումը ստացել են երկու անգամ: Կրկնակի հերոսներից 2-ը հայեր են ՝ Նելսոն Ստեփանյանն ու Հովհաննես Բաղրամյանը, իսկ 1-ը՝ թալիշ Ազի Ասլանով Ախադօղլին:

Որպեսզի պատկերն ամբողջական լինի, անհրաժեշտ է նշել, որ ԽՍՀՄ հերոսի կոչման արժանացել են ևս 5 ադրբեջանցիներ, ովքեր ծնվել են Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից դուրս. մեկական Հայաստանից, Վրաստանից, Դաղստանից, Ստավրոպոլի երկրամասից և Իրանից:

Ստացվում է, որ ադրբեջանցի հերոսների քանակն ընդամենը 37-ն է, իսկ Իլհամ Ալիևը հակված է այն եռապատկել:

Համեմատության համար նշենք, որ թեև հայերը ԽՍՀՄ տարածքում բնակչության թվով զիջում էին ադրբեջանցիներին, սակայն նույն կայքի համաձայն պատերազմի տարիներին տվել են 82 հերոս, որոնցից 2-ը՝ կրկնակի:

Իլհամ Ալիևի հայտարարության մեկ այլ կեղծիք էլ վերաբերում է կորուստներին: Իհարկե, երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին ԽՍՀՄ ունեցած մարդկային կորուստների հարցը մինչ օրս էլ բաց է: Էական անճշտություններ կան հատկապես խաղաղ բնակչության շրջանում կորուստների թվի վերաբերյալ: Սակայն Ադրբեջանական ԽՍՀ դեպքում այդ անճշտությունները տեղ չունեն. երկրի տարածքը նացիստական օկուպացիայի չի ենթարկվել, հետևաբար խաղաղ բնակչության շրջանում զանգվածային կորուստներ չեն եղել:

Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից զորակոչված կարմիր բանակայինների շրջանում կորուստներին, ապա այս պարագայում ևս տվյալներ առկա են և բավականին հետաքրքիր: Ռուս հետազոտող Կրիվոշեևի ներկայացրած տվյալներով ՝ Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին զոհվել է 58 400 ադրբեջանցի: Եթե անգամ մոռացության մատնենք այն հանգամանքը, որ ևս 405 հազար ադրբեջանցիներ ապրում էին Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքից դուրս (հիմնականում՝ Հայաստանում, Վրաստանում և Դաղստանում) և նրանց շրջանում էլ եղել են հսկայական կորուստներ, ու այս ամբողջ կորուստները վերագրենք Խորհրդային Ադրբեջանից զինվորագրված ադրբեջանցիներին, ապա միևնույն է՝ Իլհամ Ալիևի նշած 300 հազար հորուստների առումով հարցեր են առաջանում: Կամ Իլհամ Ալիևը ստում է, կամ էլ այդ 300 հազարից 250 հազարն ամենևին էլ ադրբեջանցիներ չեն եղել:

Հեղինակ Արմեն Մինասյան