Ձեր վստահելի աղբյուրը

Պատվանդանը՝ Տապան, կենտրոնում՝ հավերժ կրակով կոնաձև ծավալը: Համալիրի աջ կողմում և այցելուին ընդառաջ՝ վերածննդի երկփեղկված տեսքով Հուշասյունը, իսկ ձախ կողմում՝ Հուշապատը: Նկարագրությունը՝ Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր: Նկարագրող՝ հուշահամալիրի ճարտարապետներից Սաշուր Քալաշյան:

«Մեր հիմնական գաղափարն էր՝ ստեղծել հավաքական, ազգային տապան, որի տակ աճյուններ չկան, բայց հոգիներ կան, նրանց ցավն է, որ կրակի միջոցով արտահայտվում է: Հոգու ցավն էլ նշանակում է՝ տապանը պետք է պատռվեր ու բացվեր: Պատռվեց ու բացվեց, առաջացավ 12 սյուն: Սյուների քանակը որոշվում էր գեղեցկության չափորոշիչներով»,- ասում է ճարտարապետը:

Նա նաև ներկայացրեց, թե ինչպես որոշվեց կառուցել Հայոց ցեղասպանության Հուշահամալիր, ինչպես ստեղծվեց նախագիծը, ինչպես ընթացավ շինարարությունը և ինչպես կայացավ բացումը:

«1964 թվականն էր: 29 տարեկան, նոր ասպարեզ մտնող պատանի մասնագետ էի: Ճարտարապետների միությունում հերթական համաժողովն էր: Նիստերից մեկի վերջում մեծանուն արվեստագետ Ռաֆայել Իսրայելյանը ձայն խնդրեց: Դիմելով միության անդամներին ու հիշեցնելով Հայոց Մեծ եղեռնի 50-րդ մոտալուտ տարելիցը, ասաց, որ ճարտարապետներն անձեռն չպետք է մնան, իրենց մասնակցությունը պետք է ունենան: Լսում էի ու չէի հասկանում՝ ինչի մասին է խոսքը: Ինձ նման շատ կային: Անցնում է այդ նիստից երկու ամիս: Ինձ է մոտենում իմ կոլեգաներից Արթուր Թարխանյանը, ասում է, որ տնօրենն իրեն առաջարկել է Ցեղասպանության հուշարձանի էսքիզային նախագիծ անել, կհամաձայնվե՞մ միասին անել: Իհարկե, համաձայնվեցի:

Երեք օր անց կանչում են կառավարություն Անտոն Քոչինյանի մոտ: Այլ ճարտարապետներն էլ կային: Կարճ զրույց տեղի ունեցավ: Տեղեկացրեց, որ ներկա պահին շրջանառվում է Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը նշելու միջոցառման երկու տարբերակ՝ հիմնել այգի՝ տնկելով մեկուկես միլիոն ծառ, կամ Ճարտարապետների միության կողմից առաջարկ կա՝ նախագծել և կառուցել հուշարձան: Սակայն եթե հուշայգու դեպքում պարզաբանման կարիք չկար, ապա հուշարձանի պարագայում պարզ չէր, թե ճարտարապետական ինչ առաջադրանքով է, որ այն պետք է նախագծվի: Նրա խնդրանքն էլ հենց դա էր՝ մտորել ու մեկամսյա ժամկետում ներկայացնելու մեր պատկերացումները հուշարձանի բովանդակության ու կերպարի վերաբերյալ:

Որպես հուշարձանի տեղադրման տարածք առաջարկվեց Ծիծեռնակաբերդ քաղաքային այգու հենց այն հատվածը, որտեղ և այն հետագայում կառուցվեց:

Շփոթ վիճակում էինք, այդ թեմային այդքան ծանոթ չէինք, քանի որ Հայոց ցեղասպանության մանրամասները, սցենարը մեր սերնդից շատերին ծանոթ չէր: Արգելված թեմա էր: Մինչև նախագծելը պետք է ծանոթանայինք թեմային, խնդրի էությանը, քանի որ եթե չգիտես նյութը, այդ նյութի էությանը, հուշարձան չես կարող նախագծել: Գտանք արխիվային նյութեր, լուսանկարներ, մեծ ու փոքր պատմվածքներ: Բայց այդ նյութերն այնքան տպավորիչ ու ազդեցիկ էին, որ մենք չգիտեինք, թե մեր բողոքն ինչպես արտահայտենք այդ հուշարձանի մեջ՝ մեր մասնագիտական լեզվով: Ինչ-որ տարբերակ արեցինք, երկու ամիս անց ներկայացրեցին կառավարությանը:

Հանձնաժողով էր ստեղծվել, կազմում հայտնի մտավորականներ էին՝ Պարույր Սևակ, Հրաչյա Քոչար և ուրիշներ: Ներկայացվեցին էսքիզները: Բոլորի մոտ նույն գաղափարն էր՝ դժոխքի պատկեր՝ հայերեն մակագրությամբ: Վերջում Քոչինյանը շնորհակալություն հայտնեց ներկայացված նյութերի համար, բայց ասաց, որ բոլոր աշխատանքները կենտրոնացած են ողբերգության, դժբախության վրա, բայց չէ որ մենք վերածնվել ենք, նոր երկիր ենք կառուցել, փայլուն ապագա ունենք: Նա շեշտեց, որ հուշարձանը մենակ սուգ չպետք է լինի, պետք է ապացուցի, որ մենք կենդանի ենք, պայքարում ենք: Քոչինյանն ասաց, որ կհայտարարեն մրցույթ, որի մեջ ներկայացված կլինի նաև պահանջները:

1965-ի մարտի 17-ին հանրապետության կենտրոնական օրաթերթերում հրապարակվեց «1915 թվականի Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի հավերժացմանը նվիրված հուշարձանի կառուցման մասին» ՀԽՍՀ Մինիստրների խորհրդի որոշումը, իսկ մեկ շաբաթ անց՝ մարտի 25-ին, հրապարակվեցին նաև այդ նախագծի մշակման հանրապետական բաց մրցույթի ծրագիրն ու պայմանները: Ինչպես և սպասվում էր, մրցույթի պայմաններում շեշտադրված էր հուշարձանի կերպարում ազգի վերածննդի ու նոր բարձունքների նվաճման աներեր կամքի արտահայտման պահանջը: 1965-ի մարտի 22-ին նախագիծը՝ «ՀԽՍՀ դրոշ» ծածկապատկերով, ներկայացվեց մրցութային հանձնաժողովի դատին: Մրցույթին ներկայացվել էր ավելի քան 70 նախագիծ: Ընտրվեց մերը:  

Իմ կարծիքով, երևի միայն մենք էինք, որ պատասխանել էինք առաջադրանքին՝ անդրադառնալով վերածննդի թեմային:

Հուշարձանի նախագծումն ավարտվեց 1965-ի սեպտեմբերին: Նախագծի շինարարական արժեքը կազմեց մոտ 700 հազար ռուբլի: Նախագիծն իր վերջնական հավանությունը ստացավ Նիկիտա Զարոբյանին ներկայացնելուց հետո, և նույն ամսին սկսվեցին շինարարական աշխատանքները:

Երևանում 1965 թվականի ապրիլին աննախադեպ զանգվածային ցույց եղավ: Կառավարությունն անհանգստացած էր: Իհարկե, կառավարությունը դեմ չէր հուշարձանի կառուցմանը, բայց մտահոգված էր, որ եթե այսպիսի թեժ մթնոլորտը շարունակվի, հուշարձանի կառուցումը կձախողվի: Հրահանգ եղավ, որ շինարարության ընթացքը որևէ տեղ չլուսաբանվի: Մինչև հուշարձանի շինարարության ավարտը՝ մոտ 2,5 տարի, դրա մասին որևէ տեղ չգրվեց»:

Մանրամասները՝ տեսանյութում:

Շինարարության ընթացքում պարբերաբար շինհրապարակ էին այցելում նաև անվանի մտավորականներ՝ Սիլվա Կապուտիկյանը, Հրաչյա Քոչարը, Պարույր Սևակը և այլք: Այցելում էին նաև պետական գործիչներ, որոնց թվում՝ Անտոն Քոչինյանը:

1968 թվականին հուշարձանը ներկայացվեց երիտասարդ ճարտարապետների լավագույն ստեղծագործությունների համամիութենական ամենամյա ստուգատեսին և արժանացավ առաջին կարգի դիպլոմի: Նույն տարվա ամռանը միջհանրապետական համագործակցության ծրագրի շրջանակներում Երևան ժամանած ԽՍՀՄ ճարտարապետների միության պատվիրակությունը նախագահ Գրիգորի Օռլովի գլխավորությամբ այցելեց նաև Ծիծեռնակաբերդ: Հավանաբար, տեղում ստացած տպավորության ազդեցությամբ՝ ԽՍՀՄ ճարտարապետների միության վարչության 1968 թվականի դեկտեմբերի 3-ի նիստի որոշմամբ, ի թիվս այլ օբյեկտների, ԽՍՀՄ 1969 թվականի Պետական մրցանակի առաջադրվեց նաև  Հուշահամալիրը: Ոչ ոք չէր խնրդել իրենց: Այդ որոշումն ուղարկվել էր Հայաստանի ճարտարապետների միությանը, որն իր հերթին, վարչության 1968 թվականի դեկտեմբերի 10-ի նիստի որոշմամբ միացավ Մոսկվայի որոշմանը: Հուշարձանին վերաբերող փաստաթղթային ու ցուցադրական բոլոր նյութերն ուղարկվեցին Մոսկվա: Բնական է պետական մրցանակ չստացաք: Քաղաքական խնդիր էր,  որ տային, թուրքերը կնեղանային:

Ի սկզբանե Հուշարձանի բացման արարողությունը ծրագրվում էր 1967-ի ապրիլի 24-ի: Մեզ չհաջողվեց նշված ժամկետներում շինարարությունն ավարտել: 1967 թվականի նոյեմբերի 29-ին կայացավ բացման պաշտոնական արարողությանը: Հուշարձանը հանդիսատեսին ներկայացավ առանց թեք մույթերն ավարտող եզրաքարերի ու առանց երկարաձիգ Հուշապատի:

Լուսանկարները Panorama.am-ին է տրամադրել Սաշուր Քալաշյանը:

Այս շարքից՝
1966 թվական. «Միլիցիոներները նրան բռնեցին, որովհետև կանգնել էր Կոմիտասի շիրիմի մոտ ու լուռ լացում էր»
Ինչպես նախապատրաստվեց ու անցկացվեց Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը. ներկայացնում է վավերագիրը (լուսանկարներ)