Ձեր վստահելի աղբյուրը

ԳԱԱ էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի հետազոտությունները փաստում են, որ հանքալեռնային արդյունաբերությունը վերջին տասնամյակներում աշխատել է առանց վերահսկողության, ինչի արդյունքում վիճակը հանրապետությունում անվերահսկելի է և մտահոգող։ Այս խնդիրների շուրջ Panorama.am-ը զրուցեց կենտրոնի տնօրեն Արմեն Սաղաթելյանի հետ:

-Ինչպե՞ս եք գնահատում հանքարդյուանբերությունը Հայաստանում:

-Ըստ էության այսօր շահագործվող բոլոր հանքավայրերը գրեթե իրարից չեն տարբերվում` այն առումով, որ ռիսկերը նվազեցնելու կամ չեզոքացնելու բնապահպանական ընդգծված ծրագրեր, նախագծեր չկան: Բոլոր դեպքերում այդպիսի տպավորություն է: Այն վայրերում, որտեղ կատարել ենք հետազոտություններ կա աղտոտում և ջրում, և հողում, և բուսականությունում, նաև մթնոլորտային փոշում առկա են վտանգավոր տարրեր: Այսինքն՝ ստեղծվում է տպավորություն, որ այդ հարցերով ոչ ոք չի զբաղվում, քանի որ հանքալեռնային ընկերությունները ստանում են տարածք և ինչ ուզում անում են, իսկ հետևանքները` ջրային հոսքերի, փոշու հետ, տարածվում են այդ տարածքից շատ ավելի հեռու: Մինչդեռ դրա համար ոչ ոք բացարձակապես պատասխանատվություն չի կրում: Պատճառներից մեկն այն է, որ ոչ ոք չի ֆիքսում, թե ինչ վիճակում է ընկերությունն ստացել տվյալ հանքավայրը: Եւ երբ բնապահպան կազմակերպությունները կամ տվյալ տարածքի բնակչությունը սկսում են բողոքել և մեղադրել ընկերությանը, վերջինս ասում է, որ մինչ իրենց գալն այդտեղ արդեն այս իրավիճակն է եղել:

Հաջորդ լուրջ խնդիրն այն է, որ ընկերությունները շահագործման համար ստանալով լիցենզիաներ պատասխանատվություն չեն կրում հանքավայրի ենթակառուցվածքի համար: Ըստ նրանց` լքված հանքախորշերի, հորատանցքերի համար, որոնցից շատ հաճախ ծանր մետաղներ պարունակող հանքային ջրեր են դուրս գալիս, իրենք պատասխանատու չեն: Սա մեկ անգամ ևս խոսում է այն մասին, որ ոլորտն իրոք վատ վիճակում է գտնվում:

-Փաստորեն հանքալեռնային արդյունաբերությունը աշխատում է առանց վերահսկողության և հիմա բարձիթողի վիճակում է գտնվում: Իսկ դա ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ:

-Հետևանքը անապատացումն է, որն այսօր շատ հանքալեռնային շրջաններում արդեն երևում է: Հողը կորցնում է բերրիությունը, իսկ եղած սննդամթերքն արդեն թունավոր է: Ծանր մետաղները օժտված են շատ լուրջ հատկությունով. դրանց ազդեցությունը օրգանիզմում միանգամից ի հայտ չի գալիս, նույնիսկ դա փոխանցվում է հաջորդ սերունդներին: Այստեղ մենք լուրջ խնդիր ունենք: Եթե մի հանքալեռնային շրջանում ունենք աղտոտում և այնտեղ արդեն գենետիկորեն մետաղները վնաս են հասցրել, ապա այդ տարածքում բնակվող մարդիկ այլ բնակավայրեր տեղափոխվելու դեպքում, իրենց հետ տանում են նաև վնասված գեները: Դա կարող է բերել թերզարգացման:

-Այսինքն` կարո՞ղ ենք ասել, որ եթե վերջին շրջանում աճել են ոչ նորմալ ծնունդների թիվը, այդ թվում՝ քաղցկեղի դեպքերը, ապա դա կապ ունի նաև ծանր մետաղների ներգործության հետ:

-Գիտությունը պահանջում է հստակ ապացույցներ, իսկ դրանց համար անհրաժեշտ են բավականին լուրջ և խորը հետազոտություններ: Բայց առաջին մոտեցմամբ՝ ժխտել, որ կապ չկա՝ հնարավոր չէ: Կարծում եմ, որ ակնհայտ է:

Ինչ վերաբերում է քաղցկեղին, ապա այդ հիվանդությունը ամբողջ աշխարհում աճի միտում ունի: Բոլոր դեպքերում ոչ մի գիտնական հոգուն մեղք չի վերցնի, որ հիվանդությունը կապի հանքերի շահագործման հետ, և ոչ մի քաղաքացի, ով տառապում է քաղցկեղով, չի կարող դատի տալ ընկերությանը և չի կարող ապացուցել, որ նրա պատճառով է տառապում քաղցկեղով, բայց պատճառահետևանքային կապ ամեն դեպքում կա:

-Դուք շրջակա միջավայրի հետ կապված բազմաթիվ հետազոտություններ եք անցկացրել: Նաև ուշադրություն եք դարձրել գյուղմթերքին: Ի՞նչ են այդ հետազոտության արդյունքները ցույց տալիս:

-Այստեղ էլ հետաքրքիր երևույթ ունենք: Մեր հանքանյութերում կան հազվագյուտ տարրեր, որոնց չեն հաշվարկում: Դրանք տնտեսական նշանակություն չունեն, քանի որ քիչ են` սնդիկը, մկնդեղը, բայց երբ սկսում ենք քանդել, դրանք ակտիվանում են և գալիս են շրջակա միջավայր, հետո մտնում են բոլոր կենսաերկրաքիմիական գործընթացների մեջ: Ի վերջո դրանց հանգրվանը օրգանիզմն է: Դրանք ունեն կենսակուտակման բարձր հատկություններ: Օրինակ` հողում այլ քանակի են, իսկ բույսերում այն 10-ապատիկ ավելի է լինում և սկսում է մարդու օրգանիզմում կուտակվել:

Շատ լուրջ վտանգ է: Նախկինում այս մասին չի խոսվել, քանի որ չկային համապատասխան սարքավորումներ, որ ճշգրիտ կարողանային այդ տարրերը որոշել, իհարկե մեծ ցանկության դեպքում կարող էին հետազոտել: Այստեղ մենք օրենսդրության մեջ լուրջ խնդիր ունենք:

-Ըստ Ձեզ` այս ոլորտը կարգավորելու և ճիշտ հանքարդյունաբերություն իրականացնելու համար ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկվեն:

-Պետք է վերանայվի հանքարդյունաբերության ոլորտի ամբողջ օրենդրությունը:

Բացի այդ, այսօր համապատասխան մասնագետների պակաս կա, երկրաբաններ չունենք, որ կարողանան իրավիճակը հստակ գնահատել: Մասնագետներ պատրաստելու համար ևս պետք է լուրջ քայլեր իրականացվեն: Նաև տարածքային կառավարման լուրջ խնդիրներ ունենք: Եթե իրոք պետությունը համարում է, որ այդ տարածքում պետք է զարգացնել հանքալեռնային արդյունաբերությունը, ապա որոշ տարածքներում պետք է սահմանափակել գյուղատնտեսության զարգացումը, նույնիսկ տուրիզմի զարգացման հետ կապված խնդիրներ կարող են լինել:

Անտարբերությունը գալիս է նաև ամրագրված սխալ պնդումներից, որ Հայաստանը ռեսուրսներով աղքատ երկիր է: 1990թ-ից դա լսում ենք, մինչդեռ Հայաստանը հարուստ է իր մետաղական և ոչ մետաղական հանքավայրերով: Այլ հարց է, թե ինչպես ենք դրանք օգտագործում: Այստեղ էլ մենք լուրջ խնդիրներ ունենք, քանի որ հանքավայրերը չեն վերականգնվում: Ի վերջո հանքավայրը ազգի հիմնական հարստությունն է, դա հիմնական կապիտալն է: Եթե մենք շահագործում ենք հանքավայրերը և տալիս ենք օտարներին, ապա պետք է իմանանք, թե դրանից մենք ի՞նչ ենք շահում: Ես որպես քաղաքացի չգիտեմ, և վստահ չեմ, որ բավականաչափ գումարներ են գանձվում և ճիշտ են օգտագործվում: Մինչդեռ հանքավայրի շահագործման գումարները պետք է ուղղվեն տնտեսության այլ ճյուղերի զարգացմանը, այդ գումարներով կարող են այլ ձեռնարկություններ ստեղծել: Այսինքն` այստեղ ավելի շատ բացեր կան, քան նվաճումներ:

-Պաշտոնյանները պարբերաբար հայտարարում են, որ միևնույն տարածաշրջանում հնարավոր է համատեղել տուրիզմն ու հանքարդյունաբերությունը: Հնարավո՞ր է արդյոք համատեղել:

-Նայած որ հանքարդյունաբերությունը: Օրինակ` Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի բաց եղանակով շահագործումը լուրջ վտանգ կարող է ներկայացնել: Ջերմուկը առողջարանային գոտի է և այնտեղ ընդհանրապես հանքի շահագործման մասին չպետք է խոսվի: Մենք պետք է ծանրութեթև անենք` ինչ օգուտներ մենք կարող ենք ունենալ Ջերմուկից, որը մեծ ներուժ և հեռանկար ունի, և ինչ կտա մեզ արտասահմանյան մի ընկերության կողմից հանքի շահագործումը: Բավականին խնդրահարույց հանքավայր է: Հանքի կողքով անցնում է Արփա-Սևան թունելը, այնտեղ է գտնվում ամբողջ տարածաշրջանի ջրահավաք ավազանը, այնտեղ իրոք լուրջ խնդիրներ կան:

Եթե մենք շահագործում ենք հանքավայրը, ապա պետք է հստակ ծրագիր ունենանք: Ես համարում եմ, որ բոլոր խոշոր ռազմավարական հանքավայրերը պետք է պետականացնել:

-Հայաստանի պոչամբարներն ի՞նչ վիճակում են գտնվում:

-Պոչամբարների 90%-ն արդեն իսկ գտնվում են աղետալի վիճակում: Այնտեղից մետաղների արտահոսք կա, փոշի է դուրս գալիս, նույնիսկ կան պոչամբարներ, որոնց մասին չեն ուզում ընդհանրապես հիշատակել: Սևանի խնդրով զբաղվում են մի քանի հանձնաժողովներ, բայց խնդիրների մասին ոչ ոք չի բարձրաձայնում: Գեղարքունիքի մարզում` Սոտքի հանքավայրի ներքում կա կիսաքանդված պոչամբար, ոտեղից մկնդեղ, սնդիկ է դուրս գալիս: Այնքան անուշադրության է մատնված, որ գյուղացիները պոչամբարի մի պատը քանդել են և որպես ջրավազան են օգտագործում. ջուր են հավաքում և դա օգտագործում են ոռոգման համար: Վատ վիճակում է գտնվում նաև Արարատի պոչամբարը, այնտեղից մշտապես մկնդեղի ստորգետնյա արտահոսք կա: Իսկ Արարատը մեր գյուղատնտեսական շտեմարանն է: Արարատի պոչամբարի տակ գտնվում են արտեզյան ջրերի մեծ պաշարներ, ինչն արդեն իսկ մեծ վտանգ է ներկայացնում:

Պոչամբարների համար դարձյալ օրենսդրական դաշտ չունենք: Պոչամբարների համար ևս պետք է պատասխան տան այն ընկերությունները, որոնք ստացել են հանքավայրի շահագործման իրավունք:

-Իսկ մարդիկ, ովքեր գնում են մրգեր, բանջարեղեն` ինչպե՞ս տարբերեն վտանգավոր ջրերով ոռոգված գյուղատնտեսական մթերքները:

-Ցավոք, անհատները չեն կարող տարբերել: Ծանր մետաղները ոչ գույն, ոչ հոտ, ոչ էլ համ ունեն: Դրա համար էլ այդ մետաղերը շատ վտանգավոր են: Մեզ համար դա արդեն աղետ է: Մեկ, երկու կամ երեք շրջան չէ, հանրապետության տարբեր տարածքներում անընդհատ հանքեր են բացվում: Մենք միայն ուսումնասիրել ենք ակտիվ շահագործվող հանքավայրերը, իսկ հետախուզվող հանքավայրերում հետազոտություն չենք իրականացրել, բայց ակնհայտ է, որ հակախորշերից հանվող ապարները ձորն են լցնում, դրանք էլ լցվում են գետակների մեջ, իսկ այդ ջրով էլ ոռոգվում են գյուղատնտեսական նշանակություն ունեցող հողերը:
Դրանք մեծ ռիսկեր են պարունակում: Ռիսկերը պետք է կառավարել, իսկ դա միայն կարող է պետությունն անել: Եթե պետությունը չի կարողանում այդ ռիսկերը կառավարել, ապա հանք շահագործող ընկերություններին պետք է պարտադրի, կամ էլ լուրջ տուգանքներ պետք է կիրառի նրանց նկատմամբ:

-Եթե ռիսկերը չկառավարվեն անդառնալի հետևանքներ կունենա՞նք:

-Իհարկե: Բնությունը ծանր մետաղներից ինքնամաքրման մեխանիզմ չունի: Այսինքն` եթե մենք թույլատրել ենք աղտոտում, ապա դա մնում է տասնյակ և հարյուրավոր տարիներ: