Ձեր վստահելի աղբյուրը

Հունվարի 27-ին լեհական Օսվենցիմում տեղի ունեցավ նացիստական «Աուշվից-Բիրկենաու» համակենտրոնացման ճամբարի ազատագրման 70-րդ տարեդարձին նվիրված լայնածավալ միջոցառում: Այն թեև Հոլոքոստի միջազգային օրվա կապակցությամբ կազմակերպված գլխավոր միջոցառումն էր, սակայն այդ օրը հիշատակի միջոցառումներ և արարողություններ անց էին կացվում աշխարհի տարբեր անկյուններում, և առաջին հերթին այն երկրներում, որտեղ հրեական համայնք է գործում:

Բնականաբար, Հայաստանն անմասն չի մնացել մարդկության դեմ այդ մեծագույն հանցագործության դատապարտմանն ու զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառումներից: Մեր երկրի դիվանագիտական ներկայացուցիչները մասնակցել են ինչպես Օսվենցիմում կազմակերպված միջոցառմանը, այնպես էլ տարբեր երկրներում կազմակերպված հիշատակի արարողություններին:

Հայաստանում ևս անց են կացվել հրեա ժողովրդի ցեղասպանությանը նվիրված միջոցառումներ, որոնցից գլխավորը տեղի ունեցավ Երևանում՝ Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթողի մոտ: Ի դեպ, Հայաստանի հրեական համայնքի ղեկավար Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերը Համաշխարհային հրեական կոնգրեսի կողմից հրավեր էր ստացել՝ մասնակցելու Օսվենցիմում կազմակերպված միջոցառմանը, սակայն Panorama.am-ի հետ զրույցում նա տեղեկացրեց, որ Լեհաստան չի մեկնել, քանզի կարևոր և անհրաժեշտ է համարել իր մասնակցությունը հունվարի 27-ին Երևանում նախատեսված միջոցառումներին:

ՄԱԿ հայաստանյան գրասենյակի նախաձեռնությամբ և աջակցությամբ կազմակերպված միջոցառմանը բացի Հայաստանի հրեական համայնքի ներկայացուցիչներից, մասնակցում էին ՀՀ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Սերգեյ Մանասարյանը, ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասենյակի մշտական համակարգող Բրեդլի Բուզետտոն, Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանը, հանրապետության պետական իշխանության մարմինների մի շարք ներկայացուցիչներ, նաև օտարերկրացիներ: Հավաքվածներն այդ օրը ծաղիկներ ու ծաղկեպսակներ դրեցին հուշակոթողի մոտ, որից հետո կազմակերպվեց մոմավառություն: Հուշակոթողի մոտ միջոցառումն ավարտվեց Հայաստանի գլխավոր րաբբի Գերշ Մեյեր Բուրշտեյնի աղոթքով:

Հունվարի 27-ին Հոլոքոստի զոհերին նվիրված միջոցառում էր կազմակերպվել նաև ՀՀ Ազգային գրադարանում: Այստեղ կազմակերպվել էր Հոլոքոստի և Երկրորդ աշխարհամարտի պատմության վավերագրերի ցուցադրություն: Ներկայացվել է նաև հայկական մամուլի անդրադարձը հրեա ժողովրդի Ողջակիզման թեմային: Միջոցառման ընթացքում ելույթներ են ունեցել Հայաստանում հրեական համայնքի ղեկավար Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերը, ՀՀ վաստակավոր արտիստ, Հայաստանում հրեական մշակութային «Մենորա» կենտրոնի նախագահ, կոմպոզիտոր Վիլլի Վայները, ինչպես նաև Բրեդլի Բուզետտոն: Ազգային գրադարանում կազմակերպված միջոցառումն ավարտվել է Վիլլի Վայների «Երգ երգոց» ստեղծագործության ունկնդրմամբ:

Թե Հայաստանում, թե ողջ աշխարհում Հոլոքոստի հիշատակին նվիրված միջոցառումների ժամանակ հնչած բոլոր ելույթների առանցքում մարդկության դեմ իրագործված հանցագործությունները մոռացության չմատնելու կոչն էր: Խնդիրը Օսվենցիմում կազմակերպված միջոցառման ժամանակ լավագույնս ձևակերպեց «Աուշվիցը» վերապրած հրեաներից մեկը. «Եթե ես իշխանություն ունենայի, ես 11-րդ պատվիրան կներդնեի՝ երբեք չի կարելի կանգնել և պարզապես հետևել»:

Նույն կարծիքին էր նաև Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերը, ով հնչեցրեց Հայաստանի հրեական համայնքի, «Մենորա» մշակութային կենտրոնի նախագահի և Հայաստանի գլխավոր րաբբիի հայտարարությունը, որտեղ մասնավորապես ասվում էր. «Նախորդ դարասկզբին տեղի ունեցած Հայոց Ցեղասպանության փաստի` որոշ երկրների կողմից չդատապարտվածության և չճանաչվածության տխուր օրինակը հանգեցրեց Հոլոքոստին և նոր ցեղասպանությունների: Գիտակցելով երկու բախտակից ժողովուրդների տխուր պատմական ժառանգությունը` մենք պետք է ամեն ջանք գործադրենք, որպեսզի պատմության հրեշավոր էջերը չկրկնվեն: Անկախ աշխարհաքաղաքական և այլ բնույթի շահերից` միջազգային հանրությունը պետք է բացարձակ համերաշխություն ցուցաբերի բոլոր ցեղասպանությունների ընդունման, դատապարտման և կանխարգելման հարցում: Լինելով հրեա ժողովրդի մի մաս` մենք դիմում ենք բոլորին, ով ողբում է մեզ հետ միասին` կիսելով մեր Ցավն ու Բողոքը: Մարդկության դեմ ցանկացած հանցագործության զոհերի հիշատակության օրերը` Շոան (Հոլոքոստ), Հայոց Ցեղասպանությունը (Մեծ Եղեռն), Կամբոջայի, Ռուանդայի, Դարֆուրի զոհերի հիշատակի օրերը, ինչպես նաև բռնության և ահաբեկչության այլ գործողությունների զոհերի օրերը պետք է լինեն հիշատակության օրեր ոչ միայն հենց զոհերի ժառանգների համար, այլև այդ հանցագործությունները իրականացնողների ժառանգների համար»:

«Մենք ոչ մի մարդկային և բարոյական իրավունք չունենք զատելու այս երկու ոճրագործությունները, քանի որ դրանք համամարդկային ողբերգություն են»,- իր խոսքում նշել է Հայկ Դեմոյանը՝ զուգահեռներ անցկացնելով Հայոց Ցեղասպանության և Հոլոքոստի միջև:

Նրա խոսքով, բոլոր ցեղասպանությունների պատճառը միջազգային հանրության անտարբերությունն է:

Բրեդլի Բուզետտոն իր խոսքում կարևորեց այլատյացության դեմ պայքարը. «Մենք հարգանքի տուրք ենք մատուցում Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին: Այս օրը նաև վերահաստատում ենք հակասեմականության և ռասիզմի դեմ պայքարի հաստատակամությունը: ՄԱԿ-ը մերժում է Ողջակիզման՝ որպես պատմական իրողության ցանկացած հերքում և անվերապահորեն դատապարտում է կրոնական անհանդուրժողականության հրահրումը, հետապնդումն ու բռնությունը անձի կամ համայնքի դեմ, որտեղ էլ դա լինի»:

Ինչպես ժամանակին ասել է Ալբերտ Էյնշտեյնը՝ «Հակասեմականությունը հրեա ժողովրդի ստվերն է»:

Հազարամյակների ընթացքում հրեա ժողովուրդն աշխարհի տարբեր ծայրերում բազմիցս հետապնդումների և խտրականության է ենթարկվել, ինչի գագաթնակետն, անշուշտ, Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին նացիստական Գերմանիայի իրականացրած Ողջակիզումն էր: Չնայած մեծ գիտնականի դիպուկ ձևակերպմանը, Հայաստանը դարեր ի վեր հյուրընկալել է հրեա ժողովրդի ներկայացուցիչներին և պատմությանը հայտնի չէ որևէ դեպք, երբ հայկական միջավայրում հրեա ժողովուրդը հետապնդումների ենթարկվի:

«Հայաստանին խորթ են հակասեմականությունը, ազգայնականությունը, այլատյացությունը: Հայաստանը բարենպաստ երկիր է հրեաների և ազգային այլ փոքրամասնությունների բնակության համար»,- հունվարի 27-ին իր խոսքում նշել էր Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերը:

Մեծ գիտնականի նշած օրինաչափության շեղումը Հայաստանում տիկին Վարժապետյան-Ֆելլերը Panorama.am-ի հետ զրույցում բացատրեց՝ հայերի ու հրեաների բազմաթիվ ընդհանրություններով, սկսած այն իրողությունից, որ երկու ժողովուրդն էլ, դարերի ընթացքում խուսափելով օտարերկրյա զավթիչների ասպատակություններից, ցրվել են աշխարհով մեկ, վերջացրած՝ ցեղասպանության հասցրած տրավմայով:

«Մեր համայնքում գրեթե բոլորը խառնածիններ են, և բազմաթիվ են մարդիկ, ում նախնիները զրկանքներ են կրել ինչպես Հայոց ցեղասպանության, այնպես էլ Հոլոքոստի ժամանակ»,- նշում է Հայաստանի հրեական համայնքի ղեկավարը:

Թեև ներկայիս համայնքը բավականին երիտասարդ է և ձևավորվել է Խորհրդային ժամանակաշրջանում՝ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո, սակայն, հայ-հրեական առնչությունները Հայաստանի տարածքում հազարամյակների պատմություն ունեն: Մերձավորարևելյան բոլոր ժողովուրդների վկայություններում էլ առկա են պատառիկներ անտիկ շրջանում Հայաստանում հրեաների բնակեցման մասին, իսկ հայ պատմագրությունն անդրադառնում է Տիգրան Մեծի կառավարման շրջանում երկիրը բազմաթիվ հրեաներով բնակեցնելու փաստին: Բազմաթիվ հայ ազնվական տոհմերի, ովքեր միջնադարում ազդեցիկ և հայրենանվեր գործունեություն են ծավալել, մասնագետները հրեական ծագում են վերագրում:

Հայաստանի տարածքում հրեաների առկայության լավագույն վկայությունը Վայոց Ձորի մարզում 13-րդ դարի հրեական գերեզմանատունն է, որը հայտնաբերվել է 1996 թվականին և մինչ օրս ուսումնասիրվում է Հայաստանի, Իսրայելի և ԱՄՆ մասնագետների կողմից:

«Ինչպես ասում են՝ սա տարածաշրջանում հրեական հնագույն պահպանված գերեզմանատունն է»,- նշում է Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերը՝ վկայակոչելով Երուսաղեմի Հրեական համալսարանի պրոֆեսոր Մայքլ Սթոունի գնահատականը:

Տիկին Ռիմայի խոսքով՝ գերեզմանատան հայտնաբերումից հետո ինքը խնդրել է, որպեսզի կառավարությունն օժանդակի տարածքի բարեկարգմանը և վերականգնմանը, ինչն էլ անմիջապես իրականացվել է նախկին վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի օժանդակությամբ:

Ներկայումս միջնադարյան այդ համալիրն ընդգրկված է պատմա-մշակութային ժառանգության ցանկում և պահպանվում է պետության կողմից:

Այսօր, ըստ Ռիմա Վարժապետյան-Ֆելլերի, Հայաստանում հրեաների թիվը հասնում է մինչև 1000-ի: Շատ հրեաներ Հայաստանում հաստատվել են հետպատերազմյան շրջանում՝ հիմնականում գործուղվելով Խորհրդային Հայաստան: 2012-ին հրատարակված «Հայաստանի հրեական համայնքը» ձեռնարկում կարելի է հանդիպել բազմաթիվ պատմությունների այն մասին, թե ինչպես տևական դեգերումներից հետո հրեա ժողովրդի առանձին ներկայացուցիչներ ի վերջո հաստատվել են հայկական հողում, ընտանիք կազմել և արդյունավետ գործունեություն ծավալել:

Նման մի պատմություն է Վիլլի Վայների ընտանիքի պատմությունը: Վերջինիս հայրը՝ Մաքս Վայները, անցել է հրեա ժողովրդին 20-րդ դարի առաջին կեսին պատուհասած գրեթե բոլոր փորձությունների միջով. գաղթի երկար ուղի՝ դեպի Ամերիկա, հետո Հոլանդիա, նացիստական ճամբար Գերմանիայում, խորհրդային աքսոր Ղազախստանում: Ի վերջո Մաքս Վայները հանգրվանել է Երևանում, որտեղ էլ ծնվել և գործունեություն է ծավալել նրա տաղանդավոր որդին:

Սա մեկն է, բայց ոչ միակը այն ողբերգական պատմություններից, ինչի միջով անցել են Հայաստանում հաստատված բազմաթիվ հրեաներ: Այդ ամենից հետո, սակայն, նրանք հաստատվել են մի երկրում, որտեղ հյուրընկալող ժողովուրդը կիսել է իրենց ցավը, իսկ իրենք իրենց տաղանդն ու գիտելիքներն են ներդրել՝ ազգային խնդիրների լուծման, երկրի շենացման և բազմաթիվ ճյուղերի կայացման գործում: Համայնքի ղեկավարն ընդամենը մի քանի անուն է նշում. փաստաբան Պոլինա Շապոշնիկովա, ով Ռուբեն Ռշտունու հետ համատեղ կարողացավ ցույց տալ սումգայիթյան կոտորածների կազմակերպված բնույթը, Իոսիֆ Կոզլիներ, ով երկար ժամանակ գլխավորել է Ստանսիլավսկու թատրոնն ու ճաշակ ձևավորել հայ հանդիսատեսի մոտ, ակադեմիկոս Իգոր Զասլավսկին, երկրաբան Եֆիմ Զիլմանը, ով մեծ ավանդ ունի Հայաստանի ընդերքի հետազոտման գործում և այլոք:

Տիկին Ռիմայի խոսքով՝ հայաստանաբնակ շատ հրեաներ մշտապես այցելում են համայնք, մասնակցում համայնքային միջոցառումներին: Նրա ներկայացմամբ՝ համայնքի անդամները բազմազբաղ են, սակայն դա չի խանգարում, որպեսզի հատկապես ազգային տոների ու հիշատակի օրերին մեկտեղվեն: Այսօր համայնքն ակտիվ գործունեություն է ծավալում և իր լուման ունի ինչպես հայաստանաբնակ հրեաների ազգային-մշակութային կյանքի կազմակերպման, այնպես էլ հայ-հրեական կապերի ամրապնդման գործում:

Արմեն Մինասյան

Նախորդող հրապարակում՝
Այլևս՝ երբեք: Հիշողությունը՝ ցեղասպանությունները կանխելու ուղի