Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մեր տարածաշրջանում սիրում են շախմատ խաղալ, և խաղում են լավ։ Գուցե դա նրանից է, որ Հարավային Կովկասը խրթին ու մանվածապատ տարածաշրջան է։ Առկա աշխարհաքաղաքական համատեքստում և ձևավորված հարաբերությունների պայմաններում որքան բարդ է տարածաշրջանի երկրների համար վարել արդյունավետ արտաքին քաղաքականություն, նույնքան էլ բարդ է դրսի ուժերի համար գտնել ճիշտ չափաբաժինն այդ երկրների հետ հարաբերվելիս։

Հարավկովկասյան երեք ճանաչված երկրներն ունեն տարամետ արտաքին քաղաքական ուղղվածություն. Հայաստանը ԵԱՏՄ և ՀԱՊԿ անդամ է, Վրաստանը շարունակում է Եվրոպայի հետ մերձենալու փորձերը, իսկ Ադրբեջանը պնդում է, որ «անկախ քաղաքականություն» է վարում։ Բոլոր երեք երկրներում պետական քաղաքականության և հանրային քննարկման կարևոր մաս են կազմում արտաքին քաղաքական կողմնորոշման խնդիրը։ Ունենալով Ռուսաստանի և Թուրքիայի, ինչու չէ նաև Իրանի պես հզոր հարևաններ, անդադար զգալով ամերիկյան ու եվրոպական շունչը՝ այս երկրների առջև մշտապես կանգնած է «այսինչամետ կամ այնինչամետ» լինելու երկընտրանքը։

Հայաստանում մոդայիկ է արտաքին քաղաքական կողմնորոշման վերաբերյալ հարցը փակել «հայամետ» կամ «հայաստանամետ» լինելուն հղում անելով։ Որքան էլ խելամիտ ու հայրենանվեր թվա այս հայտարարությունը, այդուհանդերձ այն չի լուծում խնդիրը։

Կար ժամանակ, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը բնորոշվում էր «կոմպլեմենտար» կամ «փոխլրացման» քաղաքականություն, որի հայտարարված նպատակն էր համադրել տարածաշրջանում ազդեցություն ունեցող դերակատարների շահերը և փորձել շահավետ համագործակցություն ունենալ բոլորի հետ։ Կար ժամանակ, որ այս քաղաքականությունը թվում էր, թե գործում էր։ Բայց այն ուներ ներհատուկ թերություն. նման քաղաքականության արդյունավետությունը կախված է ոչ այնքան նրա սուբյեկտից՝ այս դեպքում Հայաստանից, այլ նրա ուղղակի օբյեկտներից, այս դեպքում՝ Ռուսաստանից և Արևմուտքից։ Կոմպլեմենտարիզմի հաջողությունը ուղղակի կախված է այս վերջին դերակատարների միջև հարաբերությունների որակից։ Որքան դրանք լարվում են, այնքան գերակա է դառնում «կամ, կամ» հարցադրումը և հետին պլան է մղվում «և, և»-ը։ Վերջին մի քանի տարիներին Արևմուտքի և Ռուսաստանի հարաբերությունները, որոշակի վայրիվերումներով, շարունակական վատթարացում են ապրում։ Այժմ լարվածությունը բավականին բարձր է, և շատ վերլուծաբաններ խոսում են «Սառը պատերազմի» վերադարձի մասին։

Այս հետնապատկերի վրա փաստացի պատերազմական վիճակում գտնվող Հայաստանը, ունենալով լրջագույն անվտանգության խնդիրներ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ, աստիճանաբար սահում կատարեց դեպի ավելի միակողմանի արտաքին քաղաքականություն՝ մեծ շեշտադրում կատարելով ՌԴ հետ հարաբերությունների վրա, հատկապես անվտանգության ոլորտում։ Այս սահումը, որի արդյունքում փաստվեց կոմպլեմենտարիզմի վախճանը, պայմանավորված էր ինչպես ձևավորված իրավիճակում Հայաստանի ռացիոնալ ու պրագմատիկ ընտրությամբ, այնպես էլ Ռուսաստանի կողմից անթաքույց ցանկությամբ՝ Հայաստանին ներգրավել իր աշխարհաքաղաքական ծրագրերում։ Վերջին հանգամանքը ինքնին լավ կամ վատ չէ՝ բոլոր ուժային կենտրոններն էլ հարակից և հեռավար երկրներին ձգում են դեպի իրենց։ Սակայն մեկն այն անում էլեգանտ կերպով՝ կիրառելով «փափուկ» կամ նույնիսկ «խելացի» ուժի ամբողջ գործիքակազմը, իսկ մյուսը նույնն անում է վատ փաթեթավորված, երբեմն էլ անթաքույց «կոշտ» ուժի միջոցով։ Ռուսաստանն իր հարևանների հետ հարաբերվելիս ավելի հաճախ աչքի է ընկնում երկրորդ մոտեցմամբ, ինչը նկատելի է նաև Հայաստանում։

Եվ հիմա ինչքան էլ փորձենք խուսափել կողմնորոշման մասին հարցից, խոսենք բազմավեկտոր քաղաքականության մասին, իրականությունն այն է, որ Հայաստանը եթե չի գտնվում ռուսական ծիրում, ապա պտտվում է ռուսական ուժային կենտրոնին բավականին մոտ։ Եթե նախկինում այս իրականությունը հայաստանյան հասարակության համար գուցե այդքան էլ նկատելի չէր, կամ որոշ շերտերի համար ցանկալի վիճակ էր, ապա ապրիլյան պատերազմից հետո պահանջված է դարձել հայ-ռուսական գործընկերության վերաիմաստավորման խնդիրը։ Դաշնակցային հարաբերությունների ասիմետրիկ լինելու ընկալումը համատարած է։ Զգացողություն կա, որ Հայաստանը կորցրել է արտաքին քաղաքական ճկունությունը և մանևրելու հնարավորությունը։

Այս հանգամանքը թերևս առավել տեսանելի է ռուս-թուրքական գործակցության պրիզմայով նայելիս։ Երբ անցած տարի կտրուկ վատացան ռուս-թուրքական հարաբերությունները, Ռուսաստանում սկսեցին խոսել Հայաստանի կարևորության և հավատարիմ դաշնակից լինելու մասին։ Իսկ հայկական իրականության մեջ որոշակի սպասումներ առաջացան՝ ռուս-թուրքական հակադրությունից քաղաքական դիվիդենտներ ու իրական տնտեսական շահույթ ստանալու առումով։ Բայց և իրական որևէ տեղաշարժ չեղավ՝ նաև մանևրելու նեղ հնարավորության պատճառով։ Իսկ այժմ ռուս-թուրքական ջերմացման պայմաններում Հայաստանը նորից մնում է դիտորդի վիճակում՝ նույն ճկունության բացակայության պատճառով։

Այդուհանդերձ մյուս կողմից էլ պետք է նշել, որ թեպետև արտաքին քաղաքականության հետ կապված զգացմունքային դրսևորումներն ինչքան էլ կարևոր լինեն, չպետք է դառնան որոշիչ։ Երկրի համար մեկ խնդիրը անվտանգության ապահովումն է, և, որքան էլ որ ցավալի է, այդ նպատակով որոշ գաղափարներ երբեմն անժամկետ «վախճանվում» են, և կամ երկիրը պտտվում է պարտադրված ուղեծրում։

Եվ ամեն ինչ հիանալի է թվում, երբ հորիզոնում թուրքական անվամբ ռուսական արտադրության հրթիռներն են երևում։