Ձեր վստահելի աղբյուրը

Միջնադարյան հայ գրիչների ստեղծած ձեռագրերն ու դրանց նկարազարդումները զարմացնում են  բոլորին՝ իրենց գույներով, ամեն մի մասնիկի կատարյալ ու նրբանկատ մոտեցմամբ, թեմաների ընտրությամբ  և ճշգրիտ ներկայացմամբ։ Ինչպես շատ ոլորտներում, գրչության մեջ էլ հայ կինը փորձել է ունենալ իր ներդրումը, նպաստելու զարգացմանն ու կատարելագործմանը։
Հնագույն շրջանում ունեցել ենք գեղագրության ձիրքով օժտված հայուհիներ, որոնցից ոչ բոլորի մասին է մեզ հասել տեղեկություն, կամ չնչին, ոչ բոլորի ստեղծած, ընդօրինակած գրքերին կարելի է ծանոթանալ ու խոսել նրանց ոճի մասին։ Մինչ այժմ հայտնի են 22 գրչուհիներ, ովքեր մեծ մասնակցություն են ունեցել ձեռագրերի ընդօրինակման և նկարազարդման աշխատանքների մեջ:

Գրչագրական արվեստի պատմության մեջ հայտնի գրչուհիներից  մի  մասին տեղեկություն գտանք  echmiadzin.asj-oa.am-ում։ 

Ալիծ  կույսն ապրել ու ստեղծագործել է Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքում։ Ժամանակակից է Լևոն Գ թագավորին (1236-1289 թթ.)։ Ալիծն իր ժամանակի լավագույն գեղագիր գրչուհիներից է։  Ժամանակակիցները հաղորդում են, որ նա անգամ մրցույթ է կազմակերպել, փնտրել մարդկանց, որոնք կարող էին իր նման գրել,  խոստացել է ամուսնանալ իր նման ձեռագիր ունեցող երիտասարդի հետ։

Կիլիկիայում 13-րդ դարում ապրել և ստեղծագործել է Զաբել գրչուհին, որը եղել է Կոստանդին քահանայի դուստրը։ Գրչուհու ընդօրինակած գրքերից մեզ չի հասել։

Ուստիանեն ապրել է 14-րդ դարի կեսերին։ Նրա մասին հիշատակություն կա 1356 թվականին ընդօրինակված Ճաշոցի հիշատակարանում։ Ձեռագրի գրիչ Աստվածատուրը գրում է, որ Ճաշոցի գրվելուն օգնել է նաև Ուստիանեն։ Նա է էջերի վրա տողեր գծել։ Եկող սերունդներից Աստվածատուր գրիչը խնդրում է Ճաշոցից օգտվելիս հիշել Ուստիանեին, քանի որ նա «աշխատեցաւ ... բազում ի տող չփելն»։

Գոհարն ապրել է 15-րդ դարի երկրորդ կեսում։ 1484-1486 թվականներին նա Կեսարիայում օգնել է հորեղբորը՝ Հովհաննես Երզնկացի գրչին, ընդօրինակելու մի ճաշոց և մի Ավետարան։ Գոհարը ձեռագրերի համար օգտագործված մագաղաթներն է պատրաստել և թերթերի վրա տողեր գծել։

Ազիզմելիք գրչուհին ապրել է 15-րդ դարի երկրորդ կեսում, ամուսինն է Հովսեփ քահանան։ 1486 թվականին նա Արքայի վանքում ընդօրինակել է մի Ավետարան։ Ազիզմելիքը որդու՝ Ալեքսիանոսի առաջին ուսուցիչն է։ Մորից ստացած գիտելիքները Ալեքսիանոսին օգնեցին հետագայում դառնալու եպիսկոպոս։

Կիրակոս վարպետի և Մրվաթի դուստր Գոհար գրիչն ապրել և ստեղծագործել էր 17-րդ դարի առաջին կեսին։ Գոհար գրիչն իր հիշատակարանում գրում է, որ ծնողներն են սովորեցրել իրեն գրչության արվեստը։ 1630 թվականին Գոհարն ընդօրինակում է մի Կանոնագիրք։ Ժողովածուի մեջ նյութեր կան Նիկիայի ժողովի մասին, Եզնիկ Կողբացաց, Գրիգոր Լուսավորչի կանոնները, Սահակ հայրապետից։ Գոհար գրիչը հայտնում է, որ խիստ ծանր պայմաններում է աշխատել, «քանզի ևս քան սաստկանայ բռնութիւն և նեղութիւն ի վերա աշխարհիս ևս առավել ազգիս Հայոց»։ 

Գրիչ Մարիանեն ապրել է 17-րդ դարի կեսերին։ 1650 թվականին նա Արկոչ գյուղում արտագրել է «Վարք Հարանց անապատականաց» ձեռագիրը։

Հռիփսիմեն ապրել է 17-րդ դարի կեսերին, ստեղծագործել է Հալիձորի սուրբ Աստվածածին վանքի կուսանոցում։ 1653 թվականին նա վանքի կամարների տակ ընդօրինակել է Խոսրով Անձևացա «Մեկնութիւն ժամագրոց» աշխատանքը։ Տեղեկությունների համաձայն ընդօրինակել է նաև Նարեկացու «Մատեան ողբերգաթեւսն» և «Խոսրով Մեծ» երկերը»։

Միանձնուհի Շուշան գրչուհին ապրել ու ստեղծագործել է 17-րդ դարի կեսերին։ 1664-1666 թվականներին Շուշանը Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղի Սուրբ Աստվածածին վանքի կուսանոցում արտագրել է Մովսես Խորենացու, Եղիշեի պատմությունները և այլ պատմիչների երկեր։ Նա իր հիշատակարաններից մեկում գրել է. «Յոյժ անպիտանս կրօնս ապաշխարութեան, և տգէտ եմ խիստ գրչարհեստութեան»։ Սակայն նշվում է, որ Շուշանի ինքնախոստովանությունը համեստության արդյունք է։ Բանասեր Հ. Վ. Հացունին գրել է, որ Շուշանը մեզ է թողել գրչության արվեստի գեղեցիկ օրինակներ։ 1666 թվականին Շուշան գրչուհի ն ընդօրինակում է Սողոմոնի առակները։

17-րդ դարի երկրորդ կեսում Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղի Սուրբ Աստվածածին վանքի կուսանոցում է ապրել ու ստեղծագործել միջնադարի վաստակաշատ գրչուհիներից ևս մեկը՝ Գոհարը։ 1667-1668 թվականներին ընդօրինակած «Աղօթագիրս Նարեկացւոյ» ձեռագրի հիշատակարանում Գոհարը գրել է. «Ես՝ կոյսակրոն Գոհարս եղէ ցանկացող և եռափափագ սիրով ստացող այս հոգիաշունչ մատենիս, որ ջերմեռանդ սիրով զսա գրեցի»։

Հայտնի գեղագիր գրչուհի, մանկավարժ Բրաբիոն Պալատեցին ծնվել է 1750 թվականին Կոստանդնուպոլսում։ Քսան տարեկան հասակից նվիրվել է գրքեր ընդօրինակելու գործին։ Ունեցել է գեղեցիկ նոտրգիր ձեոագիր։ Ձեռագրերի մի մասր Բրաբիոնն ընդօրինակել Պալատի Սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցու դպրանոցում։ Տնտեսական ծանր պայմանները նրան ստիպել են գրքեր արտագրել անգամ ճրագի աղոտ լույսի տակ։ Վերջին ձեռագիրը Բրաբիոնն արտագրել է 1815 թվականին, 65 տարեկան հասակում։ Գրչության հետ զուգահեռ զբաղվել է մանկավարժական աշխատանքով, դասավանդել է իրենց տանը բացված երկսեռ դպրոցում։ Բրաբիոնի ընդօրինակած ու ծաղկած ձեռագրերից մեր օրեր են հասել 17-ը,  որոնցից ինը ցրված են աշխարհի տարբեր երկրներում, մասնավորապես Կ. Պոլսում, որտեղ ապրել ու ստեղծագործել է անվանի գրչուհին։ Բրաբիոնի արտագրած ձեռագրերից  պահվում են Երևանի Մատենադարանում։ Բրաբիոնը հայ կանանցից աոաջինն է, որ զբաղվել է տպագրական գործով։ Աջակցել է եղբորը՝ տպագրիչ, մանկավարժ Մատթեոս դպրին, երկար տարիներ աշխատել նրա հետ։ Նա մահացել է  85 տարեկանում,  1835 թվականին և թաղված է Կ. Պոլսի էդիրնե-քափուի գերեզմանատանը, եղբոր՝ Մատթեոսի կողքին: Բրաբիոնը սերունդներին որպես հիշատակ թողել է ընդօրինակած գեղահրաշ ձեռագրեր։ 

Ումրբեկի դուստր Մարգարիտ Ալեքսանյանը ծնվել է 1833 թվականին Շուշիում։ Երիտասարդ հասակից Մարգարիտը զբաղվել է ձեռագործով, ապա՝ ձեռագրերի ընդօրինակությամբ։ Մարգարիտի ձեռագիրը հիասքանչ է։ 1862 թվականին Մարգարիտն իր ընդօրինակած գեղագիր Ավետարանն ուղարկում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության հայրերին։

Միջնադարյան հայ գրչօջախներից է եղել նաև Ջուղան։ Ջուղայի առավել հայտնի գրչօջախները գործել են Ամենափրկիչ վանքում, ս. Աստվածածին, ս. Գևորգ եկեղեցիներում և ս. Հովհաննես Մկրտիչ անապատում։ XV-XVII դարերում, Ջուղայում մի շարք ձեռագրեր են ընդօրինակել նաև Խաչատուր Խիզանեցի, Ռստակես գրիչները, Մարիամ գրչուհին ու մանրանկարչուհին, Մկրտիչ գրիչը, Հին Ջուղայեցի Հակոբը և ուրիշներ:

1946 թվականին Ա. Երեմյանը Պարսկաստանի Սպահան գավառի Չարմահալ գավառի հայաբնակ Մամուռան գյուղում հայտնաբերել է Գրիգոր վարդապետ Տաթևացու «Գիրք քարոզութեան» գեղարվեստական երկի ձեռագիր մի նմուշ, որն արտագրել ու նկարազարդել է Մարիամ անունով ջուղայեցի նկարչուհին:

 Մարիամ գրչուհու մասին մի հոդված տպագրվել է Մայր Աթոռի «Էջմիածին» պարբերականի 1952 թվականի հուլիսյան համարում: Հոդվածի հեղինակը Ա.Երեմյանն է։  mar-amirchanyan.livejournal.com-ում ներկայացված է հոդվածից մի հատված և լուսանկարներ. 
«Սակայն գրչագրի գեղեցկությունը կազմում են մեկը մյուսից տարբեր ոճերով և բովանդակությամբ վրձինված մանրանկարները, որոնցից հատուկ ուշադրության արժանի է 16 էջի խորանը: Դա նկարչական արվեստի մի գեղեցիկ ստեղծագործություն է, որը գրավում է ձեզ իր նրբությամբ և բանաստեղծական պատկերավորությամբ: Ընդգծենք նաև որոշ լուսանցքներում ճոխ երանգներով նկարված գեղեցիկ զարդանկարները, թռչնազարդերը և գեղագրերը, որոնք իրենց ինքնուրույն ոճով, գույների ներդաշնակությամբ և գեղարվեստական որոշ նրբությամբ ձեռագրին առանձին գրավչություն են տալիս, միաժամանակ պարզում XV դարի Հին Ջուղայի նկարչական դպրոցի էությունը: Այդ մանրանկարներն այսօր առանձին արժեք ունեն նրանով, որ պատկերում են նաև հայ նկարչական դպրոցի պատմության մինչև օրս անծանոթ մի նկարչուհու պայծառ դիմագիծը»:

Ձեռագիրն այժմ գտնվում է էջմիածնի Մատենադարանում: