«Պատմության առջև». Գործողություններ ծայրահեղ պայմաններում, որոնք իրավիճակ են փոխել
«Պատմության առջև» փաստավավերագրական ֆիլմը ներկայացնում է 1992 թ․ օգոստոսին Արցախում ստեղծված ճգնաժամային կառավարման բարձրագույն գործադիր մարմնի՝ Պաշտպանության պետական կոմիտեի (1992-1994 թթ․) ստեղծման և գործունեության ընթացքը՝ այդ տարիների պատերազմական և արցախյան պետականաշինական գործընթացներին զուգահեռ։
Ֆիլմի հիմքում ընկած է քաղաքագետ Էդգար Էլբակյանի ղեկավարած հետազոտական խմբի ուսումնասիրությունը՝ «ԼՂՀ Պաշտպանության պետական կոմիտեի ստեղծումը և գործունեությունը (1992-1994 թթ․)»։
Ֆիլմում ՊՊԿ 6 կենդանի մնացած անդամներից 4-ը, այլ բանախոսների հետ միասին, իրենց խոսքով վերապատմում են այն ժամանակների ծալքերը, և թե ինչպես հնարավոր դարձավ կառավարման արդյունավետ ձևաչափ ընտրելու շնորհիվ հասնել հաջողության։
«Իմ հետազոտական եզրակացությունն է, որ ՊՊԿ-ն ոչ միայն ճգնաժամային կառավարման մարմին էր, այլև արցախյան պետականության հիմքերը գցած կառույց, որի փորձն ու օրինակը հավելյալ ուսումնասիրության ու պատշաճ գնահատման կարիք ունեն»,- նշում է Էդգար Էլբակյանը։
77 րոպե տևողությամբ ֆիլմը ցուցադրել է «5-րդ» ալիքը։
Ֆիլմի սկզբում նախ մեջբերված է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության առաջին, Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ նախագահ, Արցախի հերոս Ռոբերտ Քոչարյանի խոսքը. «Հարցը շատ հստակ էր դրված՝ դու կամ բառիս բուն իմաստով կորցնում ես հայրենիքդ, կամ պահում ես այն»։
«Շուշիի ազատագրումից հետո մի փոքր էյֆորիայի մեջ ընկանք»,- ֆիլմում ասում է Հեռուստառադիոկոմիտեի նախագահի տեղակալ Վարդգես Բաղրյանը։
Պատմագետ, ազատամարտիկ Մհեր Հարությունյանը շարունակում է. «Որոշակի հանգստություն առաջացավ թե ռազմական, թե քաղաքական վերնախավի շրջանում, զինվորների, ժողովրդի մեջ։ Շատերին թվաց, թե արդեն շարժման կարգախոսը իրականություն է դարձել, այսինքն՝ միացումն ապահոված է, շատերը ժամանակից շուտ համարեցին իրենց առաքելությունն ավարտված, շատերն ինքնահանգստացման վարքագիծ որդեգրեցին, հանձնեցին զենքերը, ջոկատներից ճանապարհվեցին տուն»։
... Սակայն թշնամին պատերազմն ավարտելու միտք ընդհանրապես չուներ։ Շահումյանի շրջանի ընկնելուց հետո մարտերը տեղափոխվել էին Մարտակերտի շրջանի տարածք։
«Դա արդեն այն ժամանակահատվածն էր, երբ Ադրբեջանն ամբողջովին տիրապետում էր Սովետական բանակի Ադրբեջանի տարածքում գտնվող բոլոր ստորաբաժանումների ամբողջական սպառազինություններին, ավելի շատ վտանգավոր էր, ադրբեջանական հանրապետության զինված ուժերի շարքեր ընդգրկեցին սովետական բանակի նախկին բազմաթիվ սպաների ու մասնագետների, որը հնարավորություն էր տալիս նրանց ամբողջովին և գրագետ օգտագործել այդ ողջ սպառազինությունը։ Հենց սա էր պատճառը, որ այդ լայնամասշտաբ պատերազմի հենց առաջին իսկ օրերից ադբեջանցիներն ունեցան հաջողություններ, մենք ծանր պաշտպանական մարտեր էինք մղում։
Իհարկե, նրանց հաջողվեց բավականաչափ առաջ շարժվել, գրավել Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Հանրապետության տարածքի գրեթե կեսը, օրհասական էր պահը և ոչ միայն զուտ կռվողների շրջանում, նաև քաղաքացիական բնակչության շրջանում, քանի որ անհաջողությունները միշտ էլ բերում են տրամադրությունների անկման»,- պատմում է ՊՊԿ անդամ, Ինքնապաշտպանության ուժերի կոմիտեի նախագահ, ՀՀ պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանը։
ՊՊԿ անդամ, Ինքնապաշտպանության ուժերի կոմիտեի տեղակալ, ՊԲ հրամանատար Սամվել Բաբայանի խոսքով, ոչ մեկ չէր ուզում պատասխանատվություն վերցնել, բայց 4400 տարածքից 2600-ն էր մնացել։
ՊՊԿ նախագահի առաջին տեղակալ Բորիս Առուշանյանը նշում է, որ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը Արթուր Մկրտչյանի գլխավորությամբ Հայաստանի ղեկավարության կողմից չէր ընդունվում, ստեղծվել էր մի իրավիճակ, կարելի է երկիշխանություն անվանել, գործադիր իշխանությունն աշխատում էր ստեղծված պայմաններին համահունչ, իսկ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը, չունենալով համապատասխան լծակներ, ֆինանսական ռեսուրսներ և այլ հնարավորություններ, ինչ-որ չափով անգործության էր մատնված, չէր կարողանում միջամտել տնտեսական, ռազմական գործերին։
Սամվել Բաբայանն ասում է, որ Արցախում, Հայաստանում մեծ մասը Շուշիի ազատագրումից հետո կարծում էին, որ կարելի է զբաղվել այլ հարցերով, ինտրիգաներով. «Այն իրավիճակը, որ կար այն ժամանակ, ուղղակի անթույլատրելի էր՝ իրար դեմ թշնամանք, ներքին խաղեր»։
Պատմագետ, ազատամարտիկ Մհեր Հարությունյանը ասում է. «Ահա այս երևույթների համապատկերում նկատելի էր, որ թուլանում էր մեր պաշտպանական կարողությունը, սահմանների վրա կախված վտանգի զգացողությունը»։
«Անհրաժեշտ էր մի մարմին, որտեղ կենտրոնանային բոլոր ռեսուրսները, օրենքի ուժով այդ ռեսուրսները կօգտագործեր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու համար»,- ասում է Սերժ Սարգսյանը։
Բնակչության մի մասը խուճապի մեջ էր, պահանջում էր կենտրոնացնել իշխանությունը մեկ ձեռքում։ Ակտիվի և բնակչության մի մասի խնդրանքով մարզի հին ղեկավարներից բաղկացած խումբը գնում է պրոֆմիության հանրապետական խորհրդի նախագահ Սերգեյ Դավթյանի մոտ՝ առաջարկելով վերջինիս իր ձեռքը վերցնել ողջ կառավարումը։ Նա շնորհակալություն է հայտնել վստահության համար և առաջարկել Ռոբերտ Քոչարյանի թեկնածությունը։
Իրեն վստահող մարդկանց հորդորները լսելով՝ Ռոբերտ Քոչարյանը հիմնվելով Խորհրդային միության պատերազմական օրինակի վրա, սովետական հանրագիտարանի օգնությամբ կազմում է այդ մարմնի լիազորությունները, որոնց էությունը հանգում էր արդյունավետ մոբիլիզացիա իրականացնելու մտքին, ինչպես նաև որոշում է այդ մարմնի անունը՝ Պաշտպանության պետական կոմիտե։ Վերջինս նույնպես վերցված էր խորհրդային օրինակից։
«Այս փորձը տեղայնացվեց Արցախում, այդ փորձի հիման վրա 1992 թվականի օգոստոսի 15-ին ստեղծվեց նմանատիպ մարմին, որի լիազորությունների մեջ ներառվեցին ինչպես գործադիր իշխանության ամբողջ լիազորությունները, այնպես էլ, ինչու չէ, նաև ռազմական որոշումներ կայացելու լիազորությունները։
Այդ մարմինը՝ ստեղծված ծայրահեղ իրավիճակում, ամեն դեպքում կարողացել է համադրել միանձնյա կառավարումը կոլեգալության հետ»,- ասում է Մ. Հարությունյանը։
ՊՊԿ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը նշում է. «Տնտեսական հարցերը քննարկում էին տնտեսական ոլորտի պատասխանատուները, բանակի հետ հարցերը՝ բանակի անձնակազմի հետ։ Ընտրվել է այն ժամանակ կառավարման այն մոդելը, որն այն ժամանակ, իմ տպավորությամբ, ամենից արդյունավետը պետք է լիներ»։
«Հաշվի առնելով ՊՊԿ նախագահի անձնական հատկությունները, կառավարման ձիրքը, ընդունակությունները և խարիզմատիկ կեցվածքը, կարելի է ասել, որ անձնական այդ գործոնները ևս որոշակի դեր խաղացել են այդ որոշումներն ընդունելու և կյանքի կոչելու առումով»,- ասում է պատմագետը։
Սերժ Սարգսյանը նշում է. «Ճիշտ է, մինչ այդ էլ, արդեն տևական ժամանակ, Ռոբերտ Քոչարյանը հանդիսանում էր Լեռնային Ղարաբաղի ոչ ֆորմալ առաջնորդը, բայց մի բան է, երբ որ քո աշխատանքը կատարում ես ի շնորհիվ քո անձնական հեղինակության, մեկ այլ բան, երբ այդ հեղինակությանը գումարվում է նաև օրենքով քեզ տրամադրված լիազորությունները»։
Ասկերանի ՊՇ հրամանատար Վիտալի Բալասանյանն ասում է. «Երբ ստեղծվեց Պետական պաշտպանության կոմիտեն, շատ կարճ ժամանակում շրջանների ջոկատները, վաշտերը, գումարտակները ենթարկվում էին պաշտպանության բանակին»։
«Հայրենիքի համար պայքարելը կամավոր պարտականություն չէ՝ դու ուզում ես, կամ չես ուզում, բավարար խիզախություն ունես, թե չունես։ Պետությունն իր ամբողջ լծակներով պետք է մտներ այդ պատերազմի մեջ, նաև պարտադրել ժողովրդին պատերազմել։ Այլ կերպ հայրենիք, հողեր չեն պահում։ Ընդհանուր մոբիլիզացիա, ռազմական դրություն մտցնելուց հետո մեր բանակը հնգապատկվել է։ Բոլորը հասկացել են՝ այնպես չէ, որ թաղի մի քանի խիզախ տղա որոշել են պայքարել։ Բոլորը պետք է զենքը ձեռքին առաջին գծում լինել։ Փոփոխությունն ակնհայտ էր, ուղղակի տևեց 2-3 ամիս, որ այդ փոփոխությունը և ժողովուրդը զգա իր վրա, իր ոգու վրա, և թշնամին զգա»,- ասում է Ռոբերտ Քոչարյանը։
Իրականացված մոբիլիզացիան տալիս է իր առաջին արդյունքները, արդեն սեպտեմբերի 4-ին կազմակերպված հարձակմամբ հնարավոր է եղել 4 ժամում կոտրել թշնամու դիմադրությունը, ազատագրել գյուղեր, բնակավայրեր։ Արցախյան սկսվող հաջողություններին նպաստում է նաև ՀՀ պաշտպանության նախարարության կողմից իրականացվող նպատակաուղղված բարեփոխումները նորանշանակ նախարար Վազգեն Մանուկյանի կողմից։
«Պետական պաշտպանության կոմիտեն պարտավոր էր ոչ միայն զբաղվել երկրի անվտանգության հարցերով, նաև փորձել զարգացնել երկրի տնտեսությունը։ Խոսքը գնում էր՝ ինչ-որ չափով հնարավոր չափով բնական կյանքի բերել ամեն ինչ՝ ջուր, էլեկտրականություն, առևտուր, պետք է մարդիկ հասկանային, որ բացի պատերազմից, կա աշխատանք, ընտանեկան հարցեր լուծելու հնարավորություն։ Չգիտեինք՝ քանի տարի էր այդ ամենը տևելու։ Առաջին քայլերից փորձել ենք ամեն ինչ անել, որ մեր կյանքում տեղ ունենա և մշակույթը, և կրթությունը, և տնտեսական գործունեությունը։
Մենք մեր քայլերով այն ժամանակ իրավիճակ ենք փոխել»,- ասում է Ռոբերտ Քոչարյանը։
Մհեր Հարությունյանը նշում է. «Պետք է արժանին մատուցել ՊՊԿ գործունեությանը, նրա մեջ ընդգրկված գործիչների այն ժամանակվա ձեռնարկումներին։ Ընդհանրության մեջ առաջադրված խնդիրների լուծման առումով այդ մարմինը և այդ մարմնի մեջ ընդգրկված մարդիկ իրենց առջև դրված խնդիրները լուծել են»։
Սերժ Սարգսյանի խոսքով, Պաշտպանության պետական կոմիտեի ստեղծումը կենսական անհրաժեշտություն էր. «Ի պատիվ Ռոբրետ Քոչարյանի և Պաշտպանության պետական կոմիտեի, այդ կենտրոնացումը տեղի ունեցավ, ռազմական դրությունն, իրոք, դարձավ ռազմական դրություն, ամբողջական զորահավաք անցկացվեց, ճակատում հայտնվեցին ոչ միայն նրանք, ովքեր կամավոր էին կռվում, ցանկանում էին կռվել, այլ բոլոր նրանք, ովքեր ի վիճակի էին զենք բռնելու։ Սա չէր կարող իր արդյունքները չտալ և ինչպես բոլորիս է հայտնի՝ այսօր կա ազատ, անկախ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն և, իհարկե, ԼՂՀ կայացման մեջ մեծագույն վաստակ ունի Ռոբերտ Քոչարյանը։ Երևի նրա մեծագույն վաստակն է։ Իհարկե, նրա բարի, լավ գործերը շատ-շատ են, բայց մեծագույն վաստակը, իմ կարծիքով, հենց դա է»։
Լրահոս
Տեսանյութեր
Սա քաղաքական գործընթաց է, անթույլատրելի քաղաքական որոշումներ. Թաթոյանը՝ սահմանազատման մասին
