Ձեր վստահելի աղբյուրը

«1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշումից մնացել էր միայն ինտեգրման գործընթացը, որին վերջ տրվեց նոյեմբերի 9-ին՝  պետական դրոշի օրվա կապակցությամբ Նիկոլ Փաշինյանի ստորագրությամբ այն նվիրելով Ադրբեջանին, որով նաև ահավոր հարցականի տակ դրվեց 32 տարվա պայքարին և ավելի քան 30 տարավ Արցախի ինքնուրույն զարգացման գործընթացներին»,- Panorama.am-ի հետ զրույցում հայտնեց «Ընդդեմ իրավական կամայականության» ՀԿ գործադիր տնօրեն, ՀՀ մարդու իրավունքների առաջին պաշտպան Լարիսա Ալավերդյանը՝ ներկայացնելով Հայաստանի և Արցախի միավորման մասին 1989 թվականին ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդի ընդունած որոշման պատմությունը:

Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը 1989թ. դեկտեմբերի 1-ին որոշում են կայացրել Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին: Այդ որոշման համաձայն՝  Գերագույն խորհուրդը ճանաչում էր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի ինքնորոշման փաստը` հաստատված ԼՂԻՄ-ի մարզային խորհրդի 1988թ. փետրվարի 20-ի և հուլիսի 12-ի նստաշրջանում, ինչպես նաև մարզի բնակչության լիազոր-ներկայացուցիչների 1989թ. օգոստոսի 16-ի համագումարի և Ազգային խորհրդի հոկտեմբերի 19-ի նիստի որոշումներում: Վերամիավորման մասին որոշումը Հայաստանի միակ պատմական իրավական ակտն է, որը սահմանում է ՀՀ-ի և ԼՂՀ-ի փոխհարաբերությունները: Որոշմամբ ԼՂՀ բնակչության վրա տարածվել է ՀՀ քաղաքացիության իրավունքները, իրականացվել է տնտեսական համակարգերի միաձուլում:

Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին որոշումը ընդգրկվել է 1990թ. օգոստոսի 23-ի Անկախության մասին հռչակագրում և ՀՀ Սահմանադրության նախաբանում:

«1989 թ. դեկտեմբերի 1-ի որոշումն ընդունվում էր ՀՀՇ-ի կողմից անհամաձայնութjան, բայց շարժման լայն խավերի ճնշման ներքո: Ես այդ ժամանակ «Արցախ» հայրենակցական միության  ներկայացուցիչն եմ եղել և լավ հիշում եմ նոյեմբերի 30-ի ուշ երեկոն և ամբողջ գիշերը, երբ ամենատարբեր խմբերի ներկայացուցիչները համոզում էին ՀՀՇ-ի ղեկավար կազմին, որ անհրաժեշտ է ընդունել այդ որոշումը»,- նշեց Լարիսա Ալավերդյանը և պատմեց դրա ընդունման նախապատմությունը:

Նրա խոսքով, ՍԻՄ կուսակցության նախագահ Հրանտ Խաչատրյանի գլխավորած պատվիրակությունը գնացել էր Արցախ, հանդիպել նրա ղեկավար Վաչագան Գրիգորյանին և համոզել Արցախի Ազգային խորհրդի անունից վերամիավորման համար դիմել Հայստանին: Լարիսա Ալավերդյանը նկատեց, որ Արցախի դիմումին պատասխանելու օրենքով սահմանված վերջին օրը դեկտեմբերի 1-ն էր և այն արվեց ժողովրդի ճնշման ներքո: 

Շեշտելով, որ այդ որոշումը դեմ էր օրվա իշխանությունների՝ ՀՀՇ-ի համոզմունքներին՝ Լարիսա Ալավերդյանը նշեց. «Պատահական չէ, որ 1990 թվականի հունվարին արդեն Վանո Սիրադեղյանն ասել էր, որ այդ որոշումը շատ ծանր կնստի մեր վրա, մինչև անգամ Բաքվի 3-րդ փուլի ջարդերը բացատրում էր հենց այդ որոշման ընդունմամբ: Դրանից հետո ամբողջովին փոխվել է շարժման տակտիկան  և տրամաբանությունը: Դեռևս մինչև այդ որոշման ընդունումը՝ 1989 թվականի մայիսին, երբ ՀՀՇ-ի հիմնական կազմը դուրս եկավ «Մարտոսկայա տիշինա» (Матросская тишина) բանտից, ԵՊՀ-ում տեղի ունեցավ նրա ակտիվի հավաքը, որտեղ հայտարարեցին, որ ոչ թե պետք է միացում տրամաբանությամբ գնանք, այլ՝ անկախություն-անջատում, այսինքը՝ Արցախի անջատումն Ադրբեջանից»:

ՀՀ առաջին օմբուդսմենի խոսքով, հետագայում այդ փատաթղթի շուրջ բավականին ծանր զարգացումներ են ընթացել, 1992 թվականին ընդունված ԳԽ որոշմամբ սահմանվել է, որ որևէ որոշում Հայաստանի կողմից չի կարող ստորագրվել, եթե չկա Արցախի Հանրապետության համաձայնությունը: Վերջինիս մեջ եղել է նաև կետ, որով առաջարկվել է չեղյալ համարել 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշումը:

«Հետագայում զարգացումները ցույց տվեցին, որ քաղաքական վերնախավն այդ ամբողջ գործընթացը տարավ հենց անջատման տրամաբանության մեջ, այդ առումով կարծես թե հետին պլան մղելով որոշման բուն իմաստը՝ միացյալ Հայաստանի գաղափարը, և դա տեղի է ունեցել դեռ 1989 թվականի մայիսին»,- նկատեց Լարիսա Ալավերդյանը:

Ըստ նրա, դեկտեմբրի 1-ի որոշումից հետագայում բխել է մի շարք կարևոր պրակտիկ գործընթաց՝ տնտեսական, իրավական, ֆինանսական ոլորտներում Արցախի ինտեգրումը Հայաստանին:

«Այսինքն՝ միացումը դե յուրե չի ընթացել այնպես, ինչպես հռչակվել է որոշման մեջ, բայց կիրառական առումով գնացել է Արցախի բոլոր ոլորտների ինտեգրումը Հայաստանի հետ»,- նկատեց Panorama.am-ի զրուցակիցը:

Որպես անջատման գործընթացի փուլ, Լարիսա Ալավերդյանը նշեց 1991 թ. մարտ ամսին՝  անկախության հանրաքվե անցկացնելու Հայաստանի ԳԽ որոշումը: Նա մոլորություն համարեց այն փորձագետների պնդումները, թե Արցախն է սեպտեմբերի 2-ի հռչակագրով անջատվել Հայաստանից, և շեշտեց, որ մարտ ամսին Հայաստանն արդեն որոշում էր ընդունել, որ անցկացնելու էր առանձին հանրաքվե:

«1991 թվականի հանրաքվեով Հայաստանը հռչակել է միայն իր անկախությունը:  Ադրբեջանի կոշտ մոդելով՝  խորհրդային ժամանակահատվածը օկուպացում որակելով դուրս գալը Արցախին թույլ տվեց օրինական հիմքերով՝ 1990 թվականի ԽՍՀՄ օրենքի 3-րդ կետի համաձայն, անցկացնել սեփական հանրաքվեն, ինչը հասցրեց անել ԽՍՀՄ գոյության մինչև վերջին օրը՝ դեկտեմբրի 10-ը»,- հայտնեց Լարիսա Ալավերդյանը:

Իրավապաշտպանը կրկին շեշտեց, որ 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ի որոշումից հետո զարգացումները գնացել են բոլորովին այլ տրամաբանությամբ՝ տարբեր հաջողություններով տեղի են ունեցել այն տարածքների բնակեցումը, որոնք երբևէ իրավական առումով չեն պատկանել Արդբեջանին, Արցախի բոլոր ոլորտներն ինտեգրվել են Հայստանի հետ, բայց այդ ընթացքն ընդհատվել է նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ: