Ձեր վստահելի աղբյուրը

Panorama.am-ը ներկայացնում է հարցազրույց թուրք պատմաբան, ցեղասպանագետ Թաներ Ակչամի հետ: Ակչամը մեկնաբանում է ապրիլի 24-ին ուղղված Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի ցավակցական ուղերձը , ինչպես նաև Ահմեդ Դավութօղլուի՝ վերջերս հրապարակած հոդվածը , որոնցից և ոչ մեկում թուրք պաշտոնյաները  չեն ընդունում հայոց ցեղասպանության փաստը, այլ բնութագրում են այն «ընդհանուր ցավ» ժխտողական տերմինով:  Պրոֆեսոր Ակչամը նաև մեկնաբանում է ՀՀ նախագահի հայտարարությունը, որով վերջինս հրավիրել է Թուրքիայի նախագահին Հայաստան 2015թ.-ին՝ ներկա գտնվելու ցեղասպանության 100-ամյակի հիշատակմանը:

-Ահմեդ Դավութօղլուն վերջերս հոդված է  հրապարակել հայ-թուրքական հակամարտության վերաբերյալ: Ինչպե՞ս եք Դուք գնահատում ընդհանրապես Էրդողանի և Դավութօղլուի արձագանքը Հայոց ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ:
-Նախ և առաջ պետք է ընդունենք, որ թուրքական «Արդարություն ու զարգացում» կուսակցությունը (ԱԶԿ) ցանկանում է որոշ փոփոխություններ իրականացնել Թուրքիայի ավանդական ժխտողականության քաղաքականության մեջ: Դավութօղլուն նմանատիպ հայտարարություններ արել է բազմիցս: Վարչապետ Էրդողանի վերջին ցավակցական ուղերձից ակնհայտ դարձավ, որ ստեղծվել է նոր իրավիճակ: Այս նոր իրավիճակը պետք է դիտարկվի երեք մակարդակներում: Առաջին մակարդակը վերաբերում է վարչապետ Էրդողանի՝ հայերին ուղղված ցավակցական ուղերձին 1915-ին կրած կորուստների համար, երկրորդ մակարդակը՝ Թուրքիայում ազատ խոսքի խնդրին, իսկ երրորդ մակարդում 1915թ.-ի ցեղասպանության հարցի իրական լուծման խնդիրն է, այն է՝ արդարության հարցը:

Ինչ վերաբերում է առաջին մակարդակին, իմ կարծիքով, այն փաստը, որ Թուրքիայի վարչապետը ցավակցական ուղերձ ուղարկեց, կարևոր է անկախ իրական նպատակից և դրդապատճառներից. դա դնում է քննարկումը մարդասիրական հարթության վրա: Իհարկե, վարչապետը չի հղում իր ցավակցությունները միայն հայերին, նա նույն ցավակցությունն է հղում այն բոլոր զոհերի ժառանգներին, ովքեր մահացան առաջին համաշխարհային պատերազմում: Չնայած հնչած բոլոր քննադատություններին, այնուամենայնիվ պետք է արձանագրել, որ այն փաստը, որ այս ցավակցությունը խնդիրը դրել է ավելի մարդկային հարթության վրա, Թուրքիայի համար շատ կարևոր է: Դա դրական դեր կխաղա Թուրքիայի ներսում ցեղասպանության հարցի քննարկման համար: Այժմ մենք կարող ենք արձանագրել, որ Թուրքիայում այն շրջանակները, որոնք նախկինում թշնամաբար էին տրամադրված և չէին ուզում լսել ընդդիմախոսներին (որոնց թվին եմ պատկանում նաև ես), հիմա քիչ ավելի բաց կլինեն այդ քննադատությունը լսելու համար:

Երկրորդ մակարդակը վերաբերում է Թուրքիայում խոսքի ազատությանը: Ինչպես հայտնի է, 2007 թ.-ին Հրանտ Դինքի սպանությունից առաջ հնարավոր չէր ազատորեն քննարկել ցեղասպանության հարցը Թուրքիայում. այն մարդիկ, ովքեր դեմ էին արտահայտվում իշխանական դիրքորոշմանը, ընկալվում էին որպես դավաճաններ, սպառնալիքների ու հարձակումների զոհ էին դառնում: Էրգենեկոն ահաբեկչական խմբի պատճառով (որը կազմավորվել էր Թուրքիայի բյուրոկրատիայի և զինված ուժերի շարքերում) ցեղասպանության մասին բարձրաձայն խոսող անհատների կյանքը վտանգված էր:

Սակայն 2010թ.-ից հետո մենք ազատորեն կարող ենք քննարկել 1915թ.-ի ցեղասպանության հարցը Թուրքիայում: 2010-ից ի վեր բազմաթիվ նյութեր են հրապարակվել Թուրքիայում այս թեմայով: Էրդողանի հայտարարությունը նույնպես հանգում է այս կետին. այս քայլով Թուրքիայի կառավարությունը հրապարակայնորեն «նորմալ» է դարձնում 1915թ.-ի թեմաներով այն կարծիքների բարձրաձայնումը, որոնք մինչև 2010թ.-ը համարվում էին դավաճանական: Միևնույն ժամանակ ես այս քայլը չեմ համարում որպես կառավարության մեծ արժանիք: Եթե մենք պետք է դրական գնահատական տանք որևէ մեկին, ապա միայն տասնյակ հազարավոր մարդկանց, ովքեր ցույցերի էին դուրս եկել Թուրքիայի փողոցներում: Մենք հասել ենք մեր պատմության մեջ այս կետին միայն անհատների պայքարի շնորհիվ:

Կառավարությունը այժմ արձանագրում, հաստատում և հավանություն է տալիս մեր այդ ձեռքբերմանը: Սա Թուրքիայի կառավարության համար առաջընթացի նոր քայլ է. առնվազն մենք չենք հալածվի ցեղասպանության վերաբերյալ արտահայտած մեր կարծիքների համար: Սակայն սա ընդամենը մի բան է, ինչը պետք է այսպես թե այնպես լինի աշխարհի ցանկացած ժողովրդավարական երկրում:

Երրորդ մակարդակը վերաբերում է արդարության խնդրին, այլ կերպ ասած այն հարցին, թե ինչ լուծում պետք է ունենա ցեղասպանության հարցը և ինչ քայլեր պետք է ձեռնարկի կառավարությունը այս ուղղությամբ: ԱԶԿ կուսակցության ղեկավարները շարունակում են իրենց 90 տարվա ժխտողական քաղաքականությունը: Դավութօղլուի բազմիցս հնչեցրած թեզը «արդար հիշողության» մասին, որը կրկնեց նաև վարչապետը, նոր թեզ չէ: Կառավարությունը այլևս չի մեղադրում հայերին ցեղասպանություն իրագործելու մեջ, այլ օգտագործում է ավելի մեղմ լեզու, սակայն այն գաղափարը, որ և քրիստոնյաները, և մուսուլմանները հավասարապես ունեցել են կորուստներ 1915թ.-ին, շրջանառվում է 90 տարի շարունակ: Այդ իսկ պատճառով ծայրահեղ ազգայնական և ժխտողական շրջանը կարող է և վերջացել է, բայց բուն նյութի քննարկման մեջ փոփոխություն չի եղել:

Պետք է նաև ավելացնել, որ շատերի կողմից վարչապես Էրդողանի վերջին հայտարարության հանդեպ թերահավատ մոտեցումն ունի իր արդարացի հիմքերը: Շատերն ունեն լուրջ կասկածներ առ այն, որ այս հայտարարությունը պարզապես հերթական անգամ կրկնում է այն, ինչ Թուրքիան արել է տարիներ շարունակ: Նախորդ տարիներին Թուրքիան ձևացնում էր, թե իբր որոշ փոփոխություններ էր իրականացնում իր ժխտողական քաղաքականության մեջ, ինչը արվում էր հիմնականում արտաքին ճնշումների ներքո: Իրական նպատակը, սակայն ոչ թե փոփոխություններին ուղղված դրական քայլեր անելն էր, այլ միայն ժամանակ շահելը, կամ «տհաճ ճնշումներից» ազատվելը: Բայց հենց որ մեծ ճնշումների վտանգն անցնում էր, նրանք վերադառնում էին իրենց հայտնի դիրքորոշմանը:

Սրա ամենահայտնի օրինակն էր «թուրք-հայկական համաձայնեցման հանձնաժողովը» (TARC): Նպատակ ունենալով խոչընդոտել Ֆրանսիական խորհրդարանի և ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից ցեղասպանության ճանաչման բանաձևերի ընդունմանը՝ այն ժամանակ մեծապես մտահոգված Թուրքիան նախաձեռնեց TARC-ը՝ ցույց տալու համար, որ «իրենք սկսել են բանակցել հայերի հետ»: Այժմ՝ ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ, հեշտությամբ կարելի է պնդել, որ Թուրքիայի կառավարության այս վերջին քայլը նպատակ ուներ նվազեցնել 2015թ.-ին սպասվող ճնշումները: Քանի որ Թուրքիան շատ ու շատ անգամներ է կիրառել նման մարտավարություն, մարդիկ ունեն բազմաթիվ պատճառներ կասկածի տակ առնելու Թուրքիայի մտադրությունները:

Իրական հարցը հետևյալն է - արդյո՞ք այս քայլը Թուրքիայում առաջընթացին ուղղված առաջին քայլն է, թե՞ սա միակ քայլն է, որը Թուրքիան անելու է 1915թ.-ի վերաբերյալ: Ներկայումս մենք չգիտենք այդ հարցի պատասխանը: Սակայն եթե մենք նայենք Էրդողանի հայտարարությանը հաջորդած տարբեր պաշտոնյաների հայտարարություններին, որոնցից ամենաէականը Դավութօղլուի հոդվածն էր The Guardian թերթում , ապա կտեսնենք, որ կառավարության ընդհանուր մոտեցումն ասում է. «մենք այսքանից հեռու չենք կարող գնալ 1915թ.-ի հարցով»:

-Ցեղասպանության 100 ամյակի առիթով ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկի միջազգային հանրությունը Թուրքիայի և Հայաստանի խնդրով: Ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկվեն այս ուղղությամբ:
-Թուրքիան մեծ փոթորիկ է ակնկալում 2015թ.-ին, անկախ այն բանից՝ կլինի դա թե ոչ: Այդ պատճառով նա ուզում է դիմակայել այս փոթորիկին որքան հնարավոր է քիչ կորուստներով: Վերջին պաշտոնական հայտարարությունը հերթական քայլն է այս ուղղությամբ և էլի քայլեր կարող են հաջորդել: Թուրքիան կարող է ներգրավվել մի շարք այլ ուշագրավ նախաձեռնություններում՝ այնպիսի տպավորություն ստեղծելու համար, որ ասես թե նա շարժվում է խնդիրը լուծելու ճանապարհով:

Պետք չէ բացառել, որ սա կարող է ունենալ նաև դրական արդյունքներ, (ինչպես օրինակ լուրերն այն մասին, որ 1915թ.-ին Անատոլիայում ապրող հայերի ժառանգները կարող են ստանալ քաղաքացիության իրավունքներ), սակայն կարևոր է հիշել, որ Թուրքիան անելու է այս քայլերը միայն մի մտայնությամբ՝ նվազեցնել ճնշումները և գնալ հնարավորինս նվազագույն զիջումների: 

Այս պարագայում հարկ է միայն ավելացնել արտաքին և ներքին ճնշումները Թուրքիայի վրա: Եթե մինչ այժմ թուրքական կառավարությունը որոշ քայլեր է ձեռնարկել 1915թ.-ի հարցով, ապա դա մեծ հաշվով եղել է ներքին և արտաքին ճնշումների հետևանք: Կարևոր է նաև ուժեղացնել համագործակցությունը սփյուռքահայության և Թուրքիայի ներսում զարգացող քաղաքացիական շարժման միջև: Այս առումով ցավոք մեծ հաջողություններ չեն գրանցվել: Սփյուռքահայերը մինչ այժմ հետաքրքրություն չեն ցուցաբերել Թուրքիայի ներսում ընթացող այս գործընթացների հանդեպ և չեն կարողացել լիովին գիտակցել դրանց կարևորությունը: Իսկ քաղաքացիական-ժողովրդավարական ընդդիմությունը Թուրքիայում բացասական վերաբերմունք է ձևավորել սփյուքահայերի հանդեպ, որը քիչ է տարբերվում Թուրքիայի կառավարության դիրքորոշումից: Թուրքիայի կառավարությունն իր հերթին օգտագործել է այս իրավիճակը՝ այն իր շահերին ծառայեցնելու համար: Նա բաժանել է հայկական համայնքը երկու մասի՝ ներկայացնելով Թուրքիայում ապրող հայերին որպես «մեր լավ հայեր», իսկ սփյուռքում ապրող հայերին՝ որպես «անզիջում ազգայնամոլներ»:

Մենք պետք է որդեգրենք այս մարտավարությանը ճիշտ հակառակ մարտավարություն: Անհրաժեշտ է գիտակցել, որ հայկական սփյուռքի և Թուրքիայի ներսում ժողովրդավարական ընդդիմության միջև համագործակցությունն էլ ավելի կմեծացնի Թուրքիայի վրա գործադրվող ճնշումները: Այդ իսկ պատճառով ես կոչ եմ անում, որպեսզի այս երկու թևերը համագործակցեն միմյանց հետ: Միասին մենք ավելի ուժեղ կլինենք:

-Ինչպես կմեկնաբանեք այն փաստը, որ ՀՀ նախագահը հրավիրել է Թուրքիայի նախագահին Հայաստան 2015թ.-ին՝ ներկա գտնվելու հայոց ցեղասպանության 100 ամյակի հիշատակման արարողություններին:
-Որքանով ես եմ հասկանում, ՀՀ նախագահը հրավիրում է Թուրքիայի նախագահին, աշխարհի մյուս այլ առաջնորդների հետ միասին, մասնակցելու ցեղասպանության 100 ամյակի հիշատակման արարողությանը: Թուրքիայի նախագահը պետք է ընդունի այս հրավերը, եթե Թուրքիայի՝ 1915թ.-ի զոհերի ժառանգներին ցավակցություն հղելու մտադրությունը լուրջ է: Դա կարող էր լինել լավ ժեստ Թուրքիայի կողմից, որը ցույց կտար, որ նրանք լուրջ են վերաբերվում իրենց իսկ կողմից արված հայտարարությանը: Սա կարող է նաև լավ սկիզբ հանդիսանալ երկու երկրների միջև հարաբերությունների բարելավման և պատմական խնդիրների լուծման համար: