Ձեր վստահելի աղբյուրը

 Ճակատագրի բերումով Արցախյան պատերազմի ընթացքը լուսաբանող հեռուստալրագրող Սվետլանա Կուլչիցկայան վերջինն էր, ով տեսել և շփվել է Խոջալուի բնակիչների հետ, ովքեր գերությունից երկու օր անց առանց նախապայմանների և ինքնակամ հանձնվել են Ադրբեջանին: Ներկայացնում ենք Xocali.net -ի հարցազրույցը  նրա հետ:

- Սվետլանա Իգորևնա, Դուք Արցախյան հակամարտությունը լուսաբանող լրագրողներից մեկն եք: Պատմե´ք, թե ինչպես ստացվեց, որ հայտնվեցիք իրադարձությունների էպիկենտրոնում:
- Ղարաբաղում ես հայտնվել եմ 1992 թվականին ինձ համար բնական՝ մասնագիտական հետաքրքրության շնորհիվ: Ես կասեի, «երկրային տեղաշարժերի շերտավորման» ժամանակաշրջան էր դա. ամեն ինչ տեղաշարժվում էր՝ ձևավորելով ճեղքեր պետական և մարդկային գործունեության բոլոր բնագավառներում: Փոխվում և միախառնվում էին հասկացություններ: Եվ այդ կազմավորված «ձորերում» ուղիղ իմաստով ընկնում էին ուժասպառ եղած մարդիկ: Քաղաքականությունը փորձարկումներ էր կատարում: Եվ ամենագլխավորը՝ ինքնորոշում:

Անխոս, այն կարևոր էր, իսկ առանձին պետությունների համար անհրաժեշտ էր: Բայց գործնականում չունենալով փորձ ու օրենքներ, թե ինչպես բաժանվել խաղաղությամբ` նրանք պատերազմ սկսեցին:

Այդ տարիներին ես աշխատում էի Լենինգրադի հեռուստաընկերությունում և ծանոթ էի շատ մարդկանց հետ, ովքեր հետևում էին Ղարաբաղի իրադարձություններին, լուսաբանում էին դրանք կենտրոնական և լենինգրադյան մամուլում: Նրանց թվում էին՝ Լենինգրադից գրող Իգոր Բաբանովը, Ղարաբաղի մասին տեղեկատվություն հավաքող նրա գործընկեր Կոնստանտին Վոևոդսկին և ուրշներ:

Երբ հետևում էի կենտրոնականան հեռուստաընկերությամբ հեռարձակվող հաղորդումներին, հասկանում էի, որ մատուցվող տեղեկատվությունը ինձ համար անբավարար է: Պատերազմի մասին ես միայն դասագրքերից գիտեի: Ինձ միշտ հետաքրքրում էին մարդիկ, և հասկանալու համար՝ ինչպես են հասարակ մարդիկ ապրում պատերազմի պայմաններում, ինչպես են նրանք ընկալում այդ ամենը, ցանկացա մեկնել` դրա մասին պատմելն իմ պարտքն էի համարում: Եվ քանի որ ծանոթ էի հեռուստատեսային օպերատորի հետ՝ ծնունդով Ղարաբաղից, որտեղ նրա ընտանիքն էր մնացել, գնալու հարցն արագ լուծվեց:

Երևանում մեկշաբաթյա դադարից հետո մենք մեկնեցինք Ղարաբաղ` ուղղաթիռով, որի վրա կրակում էին թռիչքի ժամանակ: Ուղղաթիռում վառելանյութերով տակառներ կային, բայց բախտի բերմամբ փամփուշտը չդիպավ դրանց, ինչն էլ մեզ փրկեց. հակառակ դեպքում ես այսօր կսավառնեի ինչ-որ տեղ երկնքում: Օդանավակայանն ավերված էր, և մենք վայրէջք կատարեցինք լեռներում: Ավտոմեքենայով մեծ արագությամբ հասանք Ստեփանակերտ: Ստեփանակերտում ապրում էի նկուղում, որտեղ նաև կամավորներն էին, հետուստաընկերության նախկին աշխատակիցներ, որի շենքը ևս պայթեցվել էր: Այդ մարդկանց շարքում կային նաև դասախոսներ, դերձակներ. ամենախաղաղ մասնագիտությունների տեր մարդիկ: Հակառակ կողմում ապրում էին մի քանի ընտանիքներ՝ կանայք, երեխաներ և տարեց մարդիկ:

Առաջին օրը ծանոթացա հեռուստաընկերության նախկին օպերատորի հետ, նա մեզ հրավիրեց իր տուն, որը մասամբ քանդված էր, իսկ ծնողները և եղբայրն ապրում էին նկուղում: Նրանց բնակարանը վնասված, քանդված չէր, բայց ջեռուցում, լույս և ջուր չկար:
Կերակրվում էինք պահածոներով: Հաջորդ օրը իմ նոր ընկերը՝ մի տաղանդավոր երիտասարդ, զոհվեց: Ես նրանից չլսեցի այլազգիներին զրպարտող բառեր: Նա ասում էր, որ չէր ցանկանում այն բնակեցված վայրերում ապրող խաղաղ բնակիչների մահը, որտեղ ընթանում և ընթանալու են մարտեր: Նա ասում էր, որ ստիպված է պաշտպանել իր տունը, իր հողը, իր հարազատներին: Դա իմ առաջին բախումն էր մահվան հետ, որը պատերազմն էր բերում: Հետո այդ բախումները հաճախակի դարձան:

-Հայտնի է նաև, որ միայն Ձեզ է հաջողվել տեսանկարահանել հաղորդում Խոջալու գյուղի ադրբեջանական բնակիչների մասին: Պատմեք, խնդրեմ, թե ինչպե՞ս կայացավ այդ հանդիպումը, Դուք ինչպե՞ս հայտնվեցիք այդտեղ, ինչո՞ւ որոշեցիք այցելել նրանց և մինչ ո՞ւր հասաք նրանց հետ:
- Հաջորդ օրը՝ առավոտյան` ժամանումից հետո, մենք սկսեցինք նկարահանումները և մեկնեցինք առաջնագիծ, որտեղ հրադադարի ժամեր էին սահմանվել: Եվ հենց այդտեղ էլ պետք է կայանար Խոջալուի բնակիչների հանձման գործողությունն ադրբեջանական կողմին:

-Ձեզ հաջողվե ՞ լ է խոսել նրանց հետ կադրից դուրս: Միգուցե նրանց ինչ-որ բա ՞ ն էին փորձում ասել, ակնարկել կամ էլ հասկացնել իրենց վերապրած սարսափների մասին, բայց վախենում էին, որ կլսեն իրենց: 
-Մինչ տեսագրելը ես նրանց հետ խոսում էի թարգմանչի օգնությամբ: Եվ այն, ինչ նրանք պատմում էին ինձ՝ պատասխանելով հստակ ուղղված հարցերի, համանման է նրան, ինչ նրանք ասում էին առանց բարձրախոսի: Դա հաստատում եմ և 20 տարի անց: Առավել ևս, որ իմ մասնագիտական սկզբունքները չեն թույլատրում այլ կերպ վարվել: 

-Ձեզ հետ հայ զինվորականներ կա՞յին: Ինչպե՞ս էին նրանք վարվում Խոջալուի բնակիչների հետ: Դուք նկատե՞ լ եք դաժան վերաբերմունք վերջիններիս նկատմամբ, ինքնաձիգի առջև պահում, ագրեսիա ցուցաբերում նրանց նկատմամբ:
-Միանշանակ, նրանց կողքին հայ զինվորականներ էին, որոնք ինքնաձիգեր էին պահում ձեռքներին, սակայն հակառակ կողմում ևս ադրբեջանական բանակի զինված մարտիկներ կային: Ես նրանց հետ բարեհամբույր եմ խոսել, չեմ կարող ասել, որ նրանց ուղեկցողներն իրենց հետ խոսել են կոպիտ կամ բռի կերպով: Ամեն ինչ գործնական տոնի շրջանակներում էր, առանց կշտամբանքների` չնայած որ պատերազմի մթնոլորտը չէր տրամադրում դրան:

-Արդյոք նկատե՞ լ եք բռնության հետքեր փախստականների մարմինների վրա` վերքեր, արյունահոսություն, ծեծի հետքեր, արդյոք որևէ մեկը կաղու՞մ էր կամ ձեռքով պահու՞մ էր մարմնի այս կամ այն ցավացող մասը:
-Ծեծի կամ բռնության հետքեր ես չեմ տեսել: Նրանց տեսքն, իհարկե, հասարակության մեջ դուրս գալու համար հարմար չէր, սակայն ես ինքս էլ հյուր գնացողի տեսք չունեի:

-Ձեր հիշողության մեջ ամենաշատն ի՞ նչ է տպավորվել:
-Ավելի սուր զգացել եմ, երբ նայել եմ դեպի ադրբեջանական կողմը սահմանն անցնող այդ կանանց ու երեխաներին, նրանք լույս աշխարհ չէին եկել այն բանի համար, որ կրեն պատերազմի ողջ ծանրությունը, ինչպես և նրանք, ովքեր լքելէին իրենց ընտանիքները ու հարկադրված են եղել զենք վերցնել, որպեսզի պաշտպանեն իրենց տները. դրանք ես ավերված ու այրված եմ տեսել:
Իմ աչքի առաջ ռմբակոծել են Ստեփանակերտի ծննդատունը…հիվանդանոցներում ես տեսել եմ կտրված ականջներով մարդկանց, ես ծանոթացել եմ մի տղայի հետ, որի աչքի առաջ մորթել են իր ողջ ընտանիքը: Նա հասցրել էր թաքնվել մահճակալի տակ:

Ես շատ բան եմ տեսել այս կյանքում, սակայն այն, ինչ կատարվում է այսօր աշխարհում, նման է զանգվածային հոգեկան խանգարման: Այնպիսի տպավորություն է, որ օդը վարակված է ագրեսիայով, որ օդում սավառնում է արյան ծարավը: Ասես նոր Դրակուլայի գալուստն է:
Ավելի ուշ հանդիպել եմ գերիների հետ բանտում, խոսել եմ ազգությամբ ադրբեջանցի երիտասարդի հետ, որն ապրել էր մի հայի ընտանիքում, որոնք սպասում էին գերությունից սեփական որդու վերադարձին: Կարող եմ ասել, որ տեսագրություն ունեմ որպես փաստ, որ այդ երիտասարդը բացարձակ չէր ցանկանում կռվել Ղարաբաղի հայերի դեմ:

Նա ասում էր, որ ավելի լավ է մեռնել, քան թե գնալ ու սպանել այն մարդկանց, որոնց հետ նա մեծացել է: Նա գիտակցում էր, որ նման պատասխանը կարող է իր դեմ օգտագործվել, ես նրան հարցից հրաժարվելու հնարավորություն տվեցի, սակայն նա ասաց, որ ցանկանում է խոսել այդ թեմայով: Նրան պահում էին որպես ընտանիքի անդամ, այդ մասին ևս նա խոսում էր առանց որևէ ճնշման իմ կողմից: Հատկապես, որ ես իմ աշխատանքներում երբեք չեմ օգտագործել ադրբեջանցի կամ ցանկացած այլ ազգության մարդկանց արժանապատվությունը նվաստացնող արտահայտություններ, քանի որ հասկանում ու հարգում եմ ցանկացած ազգի:

-Դուք հեռացել եք Ղարաբաղի պատերազմից արդեն 20 տարի, և ինչպես ինձ է թվում, կարող եք գնահատել իրավիճակը սթափ հայացքով: Կասեք խնդրեմ` ըստ Ձեզ` ինչու է ադրբեջանական կողմը 23 տարի անց սկսել հավաքել «ականատեսների» վկայություններ, սակայն դա չի արել այն ժամանակ:
-Ես հասկանում եմ այդ մարդկանց պահվածքի բոլոր հոգեբանական նրբություններն այդ ժամանակ: Նրանք կարող էին խորամանկել կամ թաքցնել իրենց մտքերը սահմանն անցելուց առաջ, սակայն ոչ այդքան զգայական ու հանգամանորեն: Պատկերավոր ասած` նրանք միավորներ չէին վաստակում դրա համար: Եթե այսօր այդ կանայք, որոնցից չգիտես թե ինչու թեմայի շուրջ հարցազրույց են վերցնում միայն 22 տարի անց, լիովին հակառակ տեսակետներ են արտահայտում, ապա դա մնալու է իրենց խղճին, ինչպես և այն մարդկանց խղճին, ովքեր հերթական անգամ փորձում են բորբոքել պատերազմի կրակը, թեկուզ և քարոզչական, բայց պատերազմի:
Իսկ պատերազմը վարակիչ է: Եվ եթե սեփական ժողովրդի, սեփական երկրի երեխաների մահը դաս չէ քաղաքական գործիչների համար, ապա գործարկվում են ամեն հնարավոր մեթոդներ, անգամ տասնամյակներ անց տարեց մարդկանց հարցումներ: Նրանք ունակ են իրենց իսկ գաղափարախոսների, արյունահեղություն ջատագովների ու կառավարիչների ստեղծած պայմաններում միմիայն կտրականապես հերքել այն դրականը, որ ժամանակին խոսել են հակառակորդի մասին:

Իմ կողմից շատ հարգելի Ֆրանկլին Ռուզվելտն ասել է. «Որպեսզի քաղաքակրթությունը գոյատևի, մենք պետք է կատարելագործենք մարդկային հարաբերությունների գիտությունը, նպաստենք, որպեսզի բոլոր, ամենատարբեր ժողովուրդները մեկ երկրի վրա ապրեն միասին ու խաղաղ»: Եվ ամենազարմանալին այն է, որ «պատերազմ» բառն ինքնին ոտքի չի հանում ողջ հասարակությունը: Եվ երևի թե այն պատճառով, որ քաղաքական գործիչներն իրենց թույլ են տալիս տաքացնել մի ժողովրդի ատելությունը մյուսի նկատմամբ, ինչպես և ես գնահատում եմ պատերազմի բովերով անցած այդ դժբախտ կանանց հետ 23 տարի անց հարցազրույցներ անցկացնելը, իսկ կրոնի հայրերը չեն կարողանում խոսքեր գտնել, չեն ցանկանում այրվել խարույկի վրա` հանուն սեփական հոտի փրկության: