Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանը Հայոց ցեղասպանությունը պետք է անվանի ցեղասպանություն
Բոլորը գիտեն, որ դեսպանները պետք է հետևեն իրենց կառավարությունների արտաքին քաղաքականության ուղենիշներին և չեն կարող կայացնել իրենց սեփական որոշումները: Այնուամենայնիվ, տարօրինակ է, որ ԱՄՆ իրար հաջորդող դեսպաններին թույլ չեն տալիս Հայոց ցեղասպանությունն անվանել ցեղասպանություն։ Պարզապես պատկերացրեք, թե ինչ աղմուկ կբարձրանար, եթե Իսրայելում ԱՄՆ դեսպանը հրաժարվեր օգտագործել Հրեական հոլոքոստ եզրը…
Հակառակ նույնիսկ հայերի շրջանում սխալ հանրային ընկալմանը՝ Միացյալ Նահանգները բազմիցս ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը կառավարության ամենաբարձր մակարդակներում:
ԱՄՆ ցանկացած պաշտոնյա, որը խուսափում է Հայոց ցեղասպանություն եզրի կիրառումից, խեղաթյուրում է Միացյալ Նահանգների վաղեմի պատմությունը։ Ինչպես բազմիցս գրել եմ, ԱՄՆ կառավարությունն առաջին անգամ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել է 1951 թվականին, երբ պաշտոնական զեկույց է ներկայացրել Արդարադատության միջազգային դատարան՝ հայտնի որպես Համաշխարհային դատարան: ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատը 1975 և 1984 թվականներին ընդունել է Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող երկու բանաձև, իսկ Ռոնալդ Ռեյգանը 1981 թ. ապրիլի 22-ին հրապարակել է նախագահական հռչակագիր՝ հիշատակելով Հայոց ցեղասպանությունը:
Համեմատեք ԱՄՆ վերոնշյալ պատմական փաստերը ԱՄՆ վերջին նախագահների և Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանների արած խուսափողական հայտարարությունների հետ, բացառությամբ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Ջոն Էվանսի, որը խիզախորեն ճշմարտությունն ասաց իշխանությանը Հայոց ցեղասպանության մասին՝ վտանգելով իր դիվանագիտական կարիերան, որն ընդհատվեց 2006 թ. նախագահ Ջորջ Բուշի վարչակազմի կողմից։
2018 թ. դեկտեմբերի 4-ին Հայոց ցեղասպանության պատշաճ ճանաչման ևս մեկ քննարկում տեղի ունեցավ Սենատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում՝ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանի պաշտոնում Լին Թրեյսիի թեկնածության հաստատման լսումների ժամանակ։
Լսումների ժամանակ իր բացման խոսքում Թրեյսին խուսափեց օգտագործել Հայոց ցեղասպանություն եզրը. «Հանձնաժողովի մեծարգո նախագահ, 1915 թ. սարսափազդու դեպքերը՝ Մեծ Եղեռնը կամ Մեծ աղետը, որի ժամանակ 1.5 միլիոն հայեր դարձել են տեղահանությունների, կոտորածների ու մահվան երթերի զոհեր Օսմանյան կայսրության վերջին տարիներին, երբեք չեն կարող մոռացվել: Ինչպես Հայկական հիշատակի օրվա ուղերձում նշել էր նախագահ Թրամփը՝ «հարգանքի տուրք մատուցելով տառապյալներին՝ մենք պետք է ամեն ինչ անենք թույլ չտալու, որ նման վայրագությունները երբևէ կրկնվեն»: Հաստատվելու դեպքում՝ իմ լիազորությունների սահմանում ես ամեն ինչ կանեմ Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակը վառ պահելու և այդ ծանրակշիռ հանձնառությանը հետամուտ լինելու համար: Մենք պետք է առաջ նայենք՝ դեպի ապագա և դեպի նոր հնարավորություններ Հայաստանի հաջորդ սերնդի համար: Թուրքիայի հետ հաշտեցման ուղղությամբ առաջընթացը կօգնի կրճատել Հայաստանի մեկուսացումը և թափ հաղորդել երկրի տնտեսությանը: Այս նպատակով մենք քաջալերում ենք, որ Թուրքիան ու Հայաստանը ընդունեն և առերեսվեն անցյալի ցավալի տարրերին: Հաստատվելու դեպքում՝ ամեն ինչ կանեմ աջակցելու առավել խաղաղ ու արդյունավետ հարաբերություններ կերտելու Հայաստանի և Թուրքիայի ջանքերին»:
Հայոց ցեղասպանության ճանաչման մասին ԱՄՆ պատմական փաստերին հետևելու փոխարեն, Թրեյսին ճարպկորեն դիմեց հին հայկական «Մեծ եղեռն» եզրին՝ Հայոց ցեղասպանություն ճիշտ եզրի կիրառումից խուսափելու համար։ Նա «Մեծ եղեռնը» ոչ ճիշտ նկարագրեց որպես «Մեծ աղետ», որն իրականում նշանակում է «Մեծ ոճիր»:
Թրեյսիի բացման խոսքից հետո սենատոր Էդ Մարքին (դեմոկրատ, Մասաչուսեթս) հարցրեց նրան. «Քիչ հավանական է թվում, որ Թրամփի վարչակազմը կփոխի իր ամերիկյան վաղեմի քաղաքականությունը, թե ինչպես ենք հիշատակում Հայոց ցեղասպանությունը։ Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ամերիկահայ համայնքի կոչերին՝ 1915 թ. սպանդն անվանելու ցեղասպանություն»։
Թրեյսին պատասխանեց. «Թրամփի վարչակազմը և անձամբ ես ընդունում ենք այն պատմական փաստերը, թե ինչ է տեղի ունեցել Օսմանյան կայսրության գոյության վերջին տարիներին՝ զանգվածային սպանություններ, բռնի տեղահանություններ և մահվան երթեր, որոնք խլեցին 1.5 միլիոն կյանքեր և բազում տանջանքներ պատճառեցին ։ Եվ ես, հաստատվելու դեպքում, իմ լիազորությունների սահմանում կանեմ ամեն ինչ՝ ճանաչելու և հարգելու նրանց կորուստներն ու տանջանքները և պարտավորվում եմ մասնակցել հիշատակի բոլոր միջոցառումներին»։
Սենատոր Մարքին եզրակացրեց. «Ժամանակն է, որ մենք պարզապես կանգնենք և այն կոչենք իր անունով։ Այն կօգնի մեզ ապագայում վստահություն ձեռք բերել»։
Այնուհետև սենատոր Բոբ Մենենդեսը (դեմոկրատ, Նյու Ջերսի) մի շարք հարցադրումներ ուղղեց դեսպանի թեկնածու Թրեյսիին Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ. «Դուք տեղյա՞կ եք, որ 1915-1923 թթ. ընկած ժամանակահատվածում մոտ 1.5 միլիոն հայ տղամարդ, կին և երեխա է սպանվել Օսմանյան կայսրությունում»։
Թրեյսին պատասխանեց. «Այո, Սենատոր, ինչպես ասացի, վարչակազմը և ես ընդունում ենք Ձեր նշած պատմական փաստերը»։
Մենենդես. «Դուք տեղյա՞կ եք, որ 1915 թ. մայիսի 24-ին, դաշնակից պետությունները՝ Անգլիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը, հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ՝ առաջին անգամ բացահայտորեն մեղադրելով մեկ այլ կառավարության «մարդկության և քաղաքակրթության դեմ հանցագործություններ» կատարելու մեջ»։
Թրեյսի. «Սենատոր, ես տեղյակ չեմ տվյալ իրադարձության մասին»:
Մենենդես. «Ես այն ներկայացրեցի Ձեր ուշադրությանը և Դուք այն կարդալուց հետո գրավոր կպատասխանեք ինձ։ Դուք տեղյա՞կ եք, որ անկախ դաշնային գործակալություն հանդիսավող ԱՄՆ Հոլոքոստի հուշահամալիրի խորհուրդը, 1981 թ. ապրիլի 30-ին միաձայն ընդունել է, որ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանը կփաստաթղթավորի Հայոց ցեղասպանությունը թանգարանում և դա արել է հանրային փաստաթղթերի ստուգման միջոցով»։
Թրեյսի. «Սենատոր, ես Ձեզ գրավոր հաստատում կներկայացնեմ»։
Մենենդես. «Դուք տեղյա՞կ եք, որ Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ այն ժամանակվա դեսպան Հենրի Մորգենթաուն ասել է, որ թուրքական կառավարության կողմից հայերի տեղահանության հրամանը եղել է «ամբողջ ցեղի մահվան պատվեր» և «հատուկ ջանքեր չի գործադրվել այն թաքցնելու համար իր հետ նրանց ունեցած զրույցի ժամանակ»։
Թրեյսի. «Այո, Սենատոր, ես տեղյակ եմ դեսպան Մորգենթաուի այդ զեկույցի փաստերի մասին»։
Մենենդես. «Արդյոք Դուք կարգապահական տույժի կենթարկե՞ք կամ այլ կերպ կպատժեք Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատան որևէ աշխատակցի՝ Հայոց ցեղասպանության անկեղծ հիշատակման համար»։
Թրեյսի. «Սենատոր, կարծում եմ, որ ինչպես ես, այնպես էլ բոլորս հետևում ենք վարչակազմի քաղաքականությանը։ Եվ, քաղաքականությունն այն է, որ մենք ընդունում ենք 1915 թ. իրադարձությունների պատմական փաստերը որպես զանգվածային վայրագություն և մենք մասնակցում ենք ցանկացած հիշատակի միջոցառման: Եվ, ես պարզապես կասեմ, որ որպես արտաքին ծառայության ավագ ղեկավար, միշտ բաց եմ իմ թիմի հետ հարցերի քննարկման համար։ Ես չեմ պատժում մարդկանց իրենց տեսակետներն արտահայտելու համար։ Սակայն, որպես գործադիր մարմնի անդամներ, վերջիվերջո, մենք զորավիգ ենք կանգնում նախագահի քաղաքականությանը»։
Մենենդեսը եզրակացրեց. «Այս խնդիրը հատկապես Ձեզ չի վերաբերում, այն առնչվում է մեր առջև կանգնած թեկնածուների հետ։ Փաստորեն, մենք ունենք պատմական իրականություն՝ կոտորվել է 1.5 միլիոն մարդ: Դա ցեղասպանություն է: Եվ դեռ մենք դեսպան ենք ուղարկում մի երկիր, նրանց ստիպում գնալ հայ ժողովրդի հոլոքոստի հուշահամալիր, սակայն նրանք չեն կարող դա անվանել ցեղասպանություն։ Սա բավականին հեգնական երևույթ է: Եթե մենք չենք կարող ճանաչել անցյալը, ապա մենք դատապարտված ենք այն վերապրել։ Ուստի, ես հուսով եմ, որ Պետդեպարտամենտը… սա յուրահատուկ չէ Պետդեպարտամենտի համար։ Այն դեռ շարունակվում է երկար ժամանակից ի վեր։ Մենք պետք է փոխենք այդ իրականությունը: Ես Ձեզ մի շարք հարցեր տվեցի, քանի որ փորձում եմ ձեզ տալ մյուս բոլոր տարրերը: Սակայն իրականությունն այն է, որ թվում է՝ մենք չենք կարող թույլ տալ, որ այդ բառերը դուրս գան մեր շուրթերից՝ Հայոց ցեղասպանություն։ Ահա, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Այն, ինչ ցույց է տալիս պատմությունը։ Այն, ինչ ճանաչում է աշխարհը։ Այն, ինչ մեր սեփական դաշնային գործակալությունը ճանաչում է Հոլոքոստի թանգարանի նման: Հուսով եմ, որ Դուք կարող եք նայել բոլոր հարցադրումները և լավագույնս պատասխանել, որպեսզի հասնենք մի ավելի լավ տեղ»։
Սենատի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովը Թրեյսիի թեկնածությունը կքննարկի ապագա լսումների ժամանակ, երբ նա կներկայացնի իր խոստացած գրավոր պատասխանները սենատոր Մենենդեսի առաջադրած հարցադրումներին։
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
www.TheCaliforniaCourier.com
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
Լրահոս
Տեսանյութեր
«Հավերժի ճամփորդներ». Զոհված տղաների պատմություններն ու երազանքները՝ առցանց ցուցադրությամբ
