Ձեր վստահելի աղբյուրը

Օրեցօր գերեզմանոցի վերածվող հնավայր .

Հայաստանի առաջին մայրաքաղաք Արմավիրն այսօր վտանգված է: «Հնավայրի մոտակայքում գտնվող գերեզմանոցն աստիճանաբար տարածվում է նրա վրա էլ, ինչն էլ աստիճանաբար վերացնում է հնագիտական այդ տարածքը»,-այս մասին Panorama.am-ին ասաց Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանը: Նրա տեղեկացմամբ` այս հարցը մտահոգում է ինչպես իրենց, այնպես էլ մշակույթի նախարարությանը:
Հայաստանում մշակույթի ներկա վիճակն ու սպասվող ապագան դիտարկելիս, բավական մտահոգիչ է թերևս նման պնդումը` «ինչպես և մշակույթի նախարարությունը»: Ոչ մի կե՞րպ:

Ըստ Պ. Ավետիսյանի, իրենցից և նախարարության ներկայացուցիչներից ստեղծվելու է հանձնաժողով, որը քննելու, ուսումնասիրելու է հուշարձանի ներկայիս վիճակը:

Ավետիսյանը վստահեցրեց նաև, որ հնավայրի օրեցօր «վերացմանը» տեղյակ են նաև դատախազությունում, քանի որ նրանց են «պարբերաբար ներկայացվում են իրենց պեղումների արդյունքները (իհարկե, որոնք վիճահարույց են), երբեմն էլ դատախազության ներկայացուցիչն էլ է ներկա գտնվում ստուգայցերին»:

Panorama.am-ին դատախազությունից տեղեկացրեցին, որ, ընդհանրապես, որևէ դիմում-բողոք ստանալու դեպքում (եթե ամեն ինչ համապատասխանում է օրենքին), իրենք սկսում են իրենց հետաքննությունն ու ուսումնասիրությունը (օրինակ բերեցին 2007 թվականին մեծ աղմուկ բարձրացրած Գառնիում գտնվող «Քարերի սիմֆոնիան»): Հայտնեցին, որ Արմավիր հնավայրի հետ կապված իրենք վերջին անգամ դիմում-բողոք ստացել են… տարիներ առաջ:

Տեղեկանք. Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքը Արմավիր գտնվում է Երասխի ձախ ափին, Արարատյան դաշտում։ Մովսես Խորենացին Արմավիրի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ Նահապետի թոռ Արամայիսին։ Ուրարտական պետության անկումից հետո Արմավիրը շարունակել է գոյատևել, իսկ մ.թ.ա. 4-րդ դ. վերջին դարձել է Արարատյան Հայկական թագավորության մայրաքաղաքը, որտեղ հաստատվել էին Երվանդունիները։ Մ.թ.ա. 3-2-րդ դդ. Արմավիրը տնտեսական, մշակութային և պաշտամունքային խոշոր կենտրոն էր։ Ըստ Մովսես Խորենացու, Վաղարշակ թագավորը Արմավիրի մեհյանում կանգնեցրել է արեգակի, լուսնի և իր նախնիների անդրիները։ Քաղաքի մերձակայքում էր գտնվում Արամանյակի Սոսյաց անտառը, որտեղ գուշակություններ էին անում ծառերի սաղարթների սոսաջյունով։ Արտաշատի հիմնադրմամբ Արմավիրը դադարել է մայրաքաղաք լինելուց։ Տարբեր տարիներին իրականացվող պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել է միջնաբերդի պարսպի և շատ շենքերի հիմնապատեր, խեցեղեն, մետաղյա իրեր, զենքեր, զարդեր, որոնք վկայում են, որ Արմավիրը եղել է տնտեսական, մշակութային կենտրոն, զարգացած է եղել արհեստագործությունն ու առևտուրը: Այնտեղից հայտնվել են դեռևս մ.թ.ա. 4-րդ դարով թվագրվող ոսկե կրծքազարդ, նախշազարդ ափսե և կուժ:


Իսկ ինչ ունենք այդ տարածքում այժմ. ինչպես տեսանք` օրեցօր գերեզմանոցի վերածվող մի հնավայր: Այսպես շարունակվելու դեպքում, անկասկած կարող ենք ասել, որ տարիներ անց, Հայաստանի առաջին մայրաքաղաք Արմավիրի մասին կարող ենք միայն կարդալ սովետական հանրագիտարանի էջերում: Հպարտանում ենք` հին ազգ ենք, հին մշակույթ ունենք, իսկ եթե տարիներ անց պահանջեն ցույց տալ այդ հնությունները, հին քաղաքակրթություն ունեցող Հայաստանից պահանջեն ցույց տալ իր առաջին մայրաքաղաքի մնացորդները... Կանգնելու ենք փաստի առաջ:

«Նոյան տապան»` Արտաշատ մայրաքաղաքի տարածքո՞ւմ
Հայաստանի մեկ այլ մայրաքաղաք` Արտաշատն էլ այսօր «նախանձելի» վիճակում չի գտնվում: Արտաշատի պարսպապատ հատվածների մեջ ընկած տարածքից մոտ 6 հեկտարի կարգը փոխել են, դարձրել են գյուղատնտեսական նշանակության հող, հանել աճուրդի ու մի մարդ էլ գնել է («Նոյան տապան» համալիր կառուցելու նպատակով): Այդ տարածքում դեռևս շինարարական աշխատանքներ չեն ընթանում:

Տեղեկանք. Արտաշատը հիմնադրվել է մ.թ.ա 189 թվականին` Արտաշեսյանների դինաստիայի առաջնորդ Արտաշես Առաջինի կողմից (Արտաշատ-հունարենից թարգմանվում է Արտաշեսի ուրախություն): Այն ընկած է Արաքս և Մեծամոր գետերի խառնարանում, Խոր Վիրապի բլուրների վրա: Այս տարածքի վրա այժմ երևում է միայն հին քաղաքի պարսպներն ու շենքերի հետքեր: Ըստ հույն պատմագիրներ Ստրաբոնի, Պլուտարքոսի և ուրարտացի պատմագիրների, Արտաշատ մայրաքաղաքի տեղն ընտրել է Արտաշես Առաջինի արքունիքում ապաստանած կարթագենցի զորավար Հաննիբալը: Արտաշատի մեծ, գեղեցիկ քաղաք լինելու մասին վկայում են վերը նշված պատմիչները: Օտարները քաղաքն անվանել են «Հայոց Կարթագեն»: Արտաշատը եղել է միջազգային առևտրի, մշակութային ու արհեստագործական խոշոր կենտրոն: Մայրաքաղաքը հայտնի է եղել իր ճարտարապետական կոթողներով, պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են ինչպես տարբեր երկրներից բերված, այնպես էլ տեղում պատրաստած ոսկեձույլ, ոսկեզօծ և քարե արձաններ, կավե արձանիկներ, որոնք պատկերում են հայկական հեթանոսական աստվածություններ, երաժիշտներ (քնարահար, սրնգահար), թատերական դիմակներ և այլն: Արտաշատից հայտնաբերվել է մեծ քանակությամբ Արտաշեսյան թագավորների դիմանկարներով դրամներ, արամերեն արձանագրություններով հողաբաժան սահմանաքարեր: Ըստ տարբեր պատմիչների, Արտաշատում մշակվել է որդան կարմիր ներկը:

Այս ամենի մասին կարող են վկայել նաև Հայաստանի պատմության թանգարանում պահվող Արտաշատում կերտված` արվեստի տարբեր տեսակներին պատկանող առարկաները, սակայն չէ՞ որ հարուստ այդ մայրաքաղաքի տարածքից դեռ շատ բան կարելի է հայտնաբերել ու աշխարհին նոր բաներով զարմացնել: Բայց ոչ... Ինչ–որ մեկը ցանկանում է ընդլայնել իր բիզնեսը Հայաստանի հնագույն մայրաքաղաքի հաշվին: Մեր պետական այրերը չեն հասկանում կամ չեն ցանկանում հասկանել, որ Հայաստանի կաղող տնտեսությանը հնագույն հուշարձաններն ավելի շատ օգուտ կարող են բերել (զբոսաշրջության առումով), քան «օտարամետ» տենդենցներով կառուցված որևէ շինություն: Թույլատրում են` կառուցում են` լավ են անում, ցանկանում են եվրոպականացնել մեր երկիրը (դեռևս միայն շինությունների տեսքով)` էլի լավ են անում, բայց ոչ ուրիշի հաշվին, ոչ այլ դարաշրջանի (այն էլ մեր թվարկությունից առաջ) մշակութային շերտի վրա, որով ժամանակին զարմացրել ենք ողջ աշխարհին, նույնիսկ հզոր Հռոմին… Իսկ հիմա` :  

Դվին. ինչ է գրված ու ինչ ունենք իրականում
4-րդ դարում հիմնադրված Դվին մայրաքաղաքից այսօր գրեթե բան չի մնացել: «100-ավոր տարիների ընթացքում հին քաղաքների վրա կառուցվում են նոր բնակավայրեր, ու հնավայրը կորցնում է իր երբեմնի նշանակությունը»,-ասաց Պավել Ավետիսյանը: Նա նշեց, որ Դվինում այսօր էլ կատարվում են հնագիտական պեղումներ, իսկ հնավայրից հայտնաբերված արվեստի նմուշներ հնարավոր է գտնել Պատմության թանգարանում ու պատկերացում կազմել այդ ժամանակաշրջանի արվեստի ուղղությունների զարգացվածության մակարդակի մասին:

Տեղեկանք. Դվին մայրաքաղաքը կառուցվել է այդ հին բնակավայրի տեղում Խոսրով Կոտակ թագավորի օրոք (330-338) 335 թ.: Այն դառնում է Արշակունյաց Հայաստանի նոր մայրաքաղաքը: Կարճ ժամանակահատվածում Դվինը վերածվում է տարածաշրջանի խոշոր առևտրական կենտրոնի, որտեղ խաչասերվում էին բազմաթիվ առևտրական ճանապարհներ: Արարատյան դաշտի շոգը և կլիման առողջացնելու համար քաղաքի մոտակայքում կատարում է անտառատնկումներ, որոնք պահպանվել են մինչև այժմ «Խոսրովի անտառ» անունով։ Արշակունյաց Հայաստանի անկումից հետո Դվինը շարունակում է մնալ Հայաստանի խոշորագույն քաղաքներից մեկը: Քաղաքը հանդիսանում էր Սասանյան և Բյուզանդական կառավարիչների նստավայր: 7-րդ դարում Ռուբեն իշխանը այն դարձնում է իր իշխանության նստավայր: Դվինը եղել է Արևելքի իր ժամանակի նշանավոր քաղաքներից։ Այն արհեստագործական ու տարանցիկ առևտրի խոշոր կենտրոն էր։ Այստեղ են հատվել միջազգային 6 մայրուղիներ, որոնց միջոցով Հայաստանը առևտուր է արել Փոքր Ասիայի ու Հարավային Եվրոպայի, Հյուսիսային Կովկասի ու Միջին Ասիայի, Միջագետքի ու Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների հետ։ Ինչպես արաբ մատենագիրներն են վկայում, Դվինում արտադրվել և օտար երկրներ են արտահանվել բրդյա ու մետաքսյա գործվածքներ, ծածկոցներ ու գորգեր, ապակյա, հախճապակյա ու բրուտագործական առարկաներ, որդան կարմիր ներկ, մետաղագործական (երկաթե ու պղնձե) արտադրանք, արծաթե զարդեր։ Դեռևս 17-րդ դարում Դվին են այցելել ֆրանսիացի ճանապարհորդներ Տավերնիեն և Շարդենը, իսկ 1814-ին անգլիացի դիվանագետ Ջեյմս Մորերը, անցնելով Դվինով, գրել է. «Այս ավերակները… բաղկացած են հողե քարուքանդ պարիսպների բլուրներից. այս ու այնտեղ թափված են գունավոր կղմինդրի և ամանեղենի կտորտանքներ: Պետք է շատ վառ երևակայություն ունենալ` եղած մնացորդներից մեծ ու փառահեղ քաղաք պատկերացնելու համար…»: Մայրաքաղաքի ոսկերիչների ու արծաթագործների բարձր ճաշակի ու վարպետության վկայությունն են հայտնաբերված օձագլուխ ապարանջանները, շղթայաձև մանյակները, մատանիներն ու ականջօղերը, արծաթյա գոտիներն ու սափորները: Իսկ խեցեգործությունն ու բրուտագործությունը այնքան էին զարգացել, որ պատրաստվում էին նույնիսկ հազար լիտր տարողությամբ կարասներ: Պեղումներից ի հայտ են եկել նաև ոսկրե, հախճապակյա և ապակյա առարկաներ: Հախճապակեգործների ու ապակեգործների արտադրանքը ժամանակին համարվում էր աշխարհում լավագույններից:

10-րդ դարում երկրաշարժից ավերված մայրաքաղաքի պեղումները գրեթե հարյուրամյա պատմություն ունեն և ընդհատվել են 1994 թ. ֆինանսական միջոցների բացակայության պատճառով, բայց նախորդ տարվանից վերսկսվել են։ Մասնագետների կարծիքով, պեղումները կարող են լույս սփռել Արևմուտքի և Արևելքի հատման վայրում հայկական քաղաքակրթության ծագման և հետագա երկու հազարամյակներում նրա վերափոխման վրա, պեղումները կարող են նպաստել` լրացնել բացերը հայկական միջնադարյան գրավոր աղբյուրներում։

ԼՂ-ում` ավելի հարգալից
ԼՂՀ տարածքում` Աղդամ-Մարտակերտ մայրուղուց ձախ ընկած տարածքում հայտնաբերված հնագույն Տիգրանակերտ քաղաքը նախորդ տարվա վերջերին ստացել է արգելոցի կարգավիճակ: Այս տարվա ԼՂՀ բյուջեով նախատեսվում է 35 միլիոն դրամ հատկացնել քաղաքի պեղումները շարունակելու համար: Այս գումարի մի մասով վերականգնվելու են գտածոները: Ըստ Պ. Ավետիսյանի, Տիգրանակերտ քաղաքի պեղումները երևան են բերել հզոր, հարուստ և գեղեցիկ քաղաքի պատկերը: Տիգրանակերտը Անդրկովկասում հնագիտորեն պեղված ամենամեծ հուշարձանն է:  

Տեղեկանք. Տիգրանակերտը հին հայկական, հելլենիստական քաղաք է Լեռնային Ղարաբաղում, գտնվում է Մարտակերտի շրջանի հարավ-արևելքում, Խաչենագետի աջ ափին: Տիգրանակերտի ճշգրիտ տեղանքը հայտնաբերվել 2005-ին: Այն գտնվում է Վանքասար անունով սարի և Շահբուլաղ կոչված աղբյուրի մոտակայքում: Այն կառուցվել է մ.թ.ա. 1-ին դարում, հայոց արքա Տիգրան Մեծի կողմից: Տիգրանակերտի մասին հիշատակել են 7-րդ դարի պատմիչներ Սեբեոսը և Մովսես Կաղանկատվացին: Այն որպես բնակավայր գոյություն է ունեցել մինչև ուշ միջնադար և գտնվել է Խաչենի իշխանության տարածքում։ Տիգրան Մեծը այն դարձրել է Հայաստանի մայրաքաղաքը, քանի որ Արտաշատն այլևս չէր կարող լինել նրա լայնածավալ պետության կենտրոնը։ Տիգրան Մեծը Տրգրանակերտը վերաբնակեցրել է հայ ավագանու շատ ներկայացուցիչների։ Ենթադրվում է, որ Տիգրանակերտը ունեցել է մոտ 100 հազար բնակիչ։ Նրանք հիմնականում զբաղվել են արհեստագործությամբ և առևտրով։ Տիգրանակերտը եղել է նաև մշակութային խոշոր կենտրոն։ Մ.թ.ա. 55թ. Տիգրան Մեծի մահից հետո դադարել է Հայաստանի մայրաքաղաքը լինելուց։

«Ծովից ծով» Հայաստանի մայրաքաղաքը, իրոք, արժանի է արգելոց համարվելուն, ու միգուցե հենց դա հնարավորություն տա, որ այն էլ չարժանանա այն «բախտին», ինչ որ իրենից նախորդները (խոսքը վերը թվարկվածների մասին է):

Կարմիր բլուր` աղբակույտ
Այսօր կործանման եզրին է կանգնած նաև Էրեբունու մասնաճյուղ հանդիսացող Կարմիր բլուր հնավայը` հստակ սահման չունի, աղբանոցի է վերածվել ու հնավայրի տարածքով անցնող նոր ճանապարհ է կառուցվելու:

Տեղեկանք. Հնավայրը թվագրվում է մ.թ.ա. 7-րդ դարով` Վանի թագավորության երկրորդ շրջանով (Կարմիր բլուրը էրեբունուց 100 տարի հետո է կառուցվել): Ի տարբերություն ուրարտական շատ հուշարձանների, այն չի թալանվել ու տալիս է քաղաք-ամրոցի ներքին կյանքի, կենցաղի, զինանշանների տարբեր տեսակների ամբողջական պատկերացում: Կարմիր բլուրի (Ուրարտական Թեյշեբաինի բերդի) պեղումները գնահատելի նյութ տվեցին, որի հիման վրա կարելի է դատել ուրարտացիների սնման հիմնական աղբյուրների մասին: Ուրարտուի բնակչությունը, բացի ընտանի կենդանիներից, օգտագործում էր նաև վայրի կենդանիների` եղջերուի, եղնիկի, վայրի ոչխարի, այծյամի միս: Քսենոֆոնը, նկարագրելով արմեն-գյուղացիների սնունդը, նույնպես առաջին հերթին թվարկում է մսեղեն մթերքները, իսկ հետո` բուսեղենը. «միևնույն սեղանին միշտ մատուցվում էր միաժամանակ ոչխարի, այծի, խոզի, հորթի և վայրի կենդանիների միս` մեծ քանակությամբ ցորենի և գարու ալյուրից հացի հետ միասին»: Ուրարտուում զարգացած էր նաև կաթնատնտեսությունը:

Ուրարտուի մասին ամբողջական պատկերացում տվող այդ քաղաք-ամրոցի տարածքն այսօր ինչ-որ մեկը փորձում է իր նպատակներին ծառայացնել` հեշտացնել գործը, թեթևացնել ծախսերը` մի քանի անգամ կրճատելով իրեն անհրաժեշտ վայր հասցնող ճանապարհի շինարարությունը: Անկասկած կարող ենք ասել, որ այդ մարդը նույնիսկ չգիտի` ինչ է Ուրարտուն, կարևոր ինչ նշանակություն ունի այդ տարածքը մեր պատմության, արվեստի հանրաճանաչության հարցում, օտարազգի ինչ անվանի հնագետներ, պատմաբաններ ու արվեստաբաններ են պեղել, ուսումնասիրել այդ տարածքը: Իսկ այսօր նա ուզում է իր գրպանը «էլ ավելի ուռացնելու համար» ոչնչացնել այն արժեքավորն ու կարևորագույնը, որ մեզ ժառանգություն են թողնել ուրարտացի մեր ազգակիցները:

Մինչդեռ Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը փորձում նոր մեխանիզմներ մշակել ոլորտի կառավարումը կարգավորելու համար, հայկական մշակութային հուշարձանները, դարերի խորքից եկող ու մեր պատմության, արվեստի մասին շատ բան «ասող» մշակութային ժառանգությունն այսօր վտանգված է: Ո՞վ պետք է մտածի այդ մասին: Իհարկե, մեզանից յուրաքանչյուրը: Առանց բացառության (սա` պետական պաշտոնյաների համար):

Թեման` ըստ bloger athanatoi,  renovatio_xxi, dabavog, xvarna -ի պահանջի:

Թեմային առնչվող այլ նյութեր.
«ԱՐՏԱՇԱՏԻ» ՊԱՐԱԳԱՅՈՒՄ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ԱՌԱՐԿԵԼ

ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏԸ, ՄԻԳՈՒՑԵ, ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

ԱՍՖԱԼՏ ՈՒ ԱՂԲ` ԱՐՄԱՏՆԵՐԻՍ ՎՐԱ. ՀՆԱՎԱՅՐԸ ԿՈՐԾԱՆՄԱՆ ԵԶՐԻՆ Է