Հայկ Դեմոյան. Ենթադրություններ կան, որ Աղդամի իրադարձությունները թուրքական հատուկ ծառայությունների ձեռքի գործն են
Տարեցտարի նոր փաստեր ու մանրամասներ են ի հայտ գալիս 1992 թ.-ի Աղդամի մոտակայքում իրականացված ողբերգության վերաբերյալ: Սակայն այն հարցը, թե ուրիշ ինչ ուժեր են, բացի Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատից, իրականում կանգնած եղել ռազմական առումով ոչ ոքի չհետաքրքրող այդ ոճրագործությունների ետևում, դեռևս անպատասխան է մնացել:Այս թեմայի վերաբերյալ մեկնաբանությունների համար Panorama.am-ը դիմել է Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանին:
«Իրերն իրենց անուններով կոչենք: Խոջալուի բնակիչների մասսայական սպանություններում կարելի է մեղադրել Անկարային, իսկ ավելի կոնկրետ թուրքական հատուկ ծառայություններին: Նախագահ Այազ Մութալիբովը, որպես ռուսամետ քաղաքականություն վարող նախագահ, ով ձգտում էր Ադրբեջանը ԱՊՀ անդամ դարձնել, Թուրքիային ակնհայտ ձեռնտու չէր: ԽՍՀՄ-ի փլուզման առաջին իսկ ամսվանից Արևմուտքի, առավել ևս ԱՄՆ-ի կողմից սատարում ունեցող Թուրքիան, փորձում էր իրեն ներկայացնել որպես պետական համակարգի ցուցադրական մոդել: Թուրք ղեկավարները, ի դեմս Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի, Ադրբեջանում իր ազդեցությունն ամրապնդելու համար արժանի հենարան էին գտել:
Այս առումով սենսացիոն կարելի է համարել թուրքական «Հուրրիեթ» թերթի 1992 թ.-ի մայիսի 17-ի թողարկումը, որը Մութալիբովի կրկնակի գահավիժումից երկու օր անց էր: Համարում բերվում է Թուրքիայի ԱԳՆ բարձրաստիճան անդամներից մեկի խոսքերը, ով այդ լուրից ուրախացած սայթաքել և ասել է. «Մեր տղաներին հաջողվեց»: Ամենահետաքրքիրն այն է, որ թուրքական այդ նյութում նրա խոսքերի նաև անգլերեն թարգմանությունը կար. «Our boys have done it». Թե ովքեր էին այդ տղաները, դժվար չէ գուշակել»,- նշում է Հ.Դեմոյանը:
Այն հարցին, թե ինչն է հանդես գալիս Թուրքիայի կողմից նման արյունոտ գործողությունների իրականացման դրդապատճառը, Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրենը նշել է, որ անկասկած այդ դեպքում Անկարան մի կրակոցով ոչ թե երկու, այլ մի քանի նապաստակ է սպանել:
«Նախ, Հայաստանի անկախացումից հետո, թուրքական կողմը, ով վախենում էր հայկական սփյուռքի շարժման հնարավոր ակտիվացումից, հիմա արդեն վախենում էր նաև անկախ Հայաստանից՝ Հայոց ցեղասպանության պաշտոնական ընդունման ու հնարավոր փոխհատուցման համար: Այս տեսանկյունից, Թուրքիայի համար ձեռնտու էր հայերին ներկայացնել որպես մի ազգ, ով հակված է իրագործել մասսայական սպանություններ, այդ առումով Աղդամի իրադարձություններն օգտագործել որպես հակաիմիջ` հարմար առիթ էր: Կարելի է նույնիսկ պնդել, որ այն Անկարայի համար դիտարկվում էր որպես ռազմավարական խնդիր:
Բացի դրանից, Ադրբեջանի ռուսամետ նախագահ Մութալիբովը Թուրքիային ձեռնտու չէր: Թուրքիան նրա փոխարեն Ժողովրդական ճակատից ակնհայտ թուրքամետ տրամադրվածություն ունեցող գործչի կնախընտրեր: Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի առաջնորդ Աբուլֆազ Էլչիբեյը չէր թաքցնում թուրքական ամեն ինչի նկատմամբ իր համակրանքը և մշտապես հանդես էր գալիս պանթուրքական ոգով: Իսկ նման մասսայական սպանությունը ցանկացած առաջնորդի նկատմամբ հզոր վարկաբեկում էր: Վերջին հաշվով, տեսնում ենք, որ նման սցենարն աշխատեց: Մութալիբովի գահավիժումից հետո, իշխանության եկավ ԱԺՃ-ն` ի դեմս Էլչիբեյի»,- նշում է Հ. Դեմոյանը:
Նրա խոսքերով, թուրք գործակալների ներգրավվածությունը Ադրբեջանի քաղաքական ղեկավարության կանոնակարգման գործողություններում ունեն իրենց ավանդույթները դեռևս 1918 թվականից, և 1992 թվականի փետրվարից մայիս ընկած ժամանակահատվածը, կարելի է համարել այդ ողբերգությունների վերածննդի առաջին լավ կազմակերպված և ստացված փորձը:
«Այն բանից հետո, երբ Հեյդար Ալիևն եկավ իշխանության, նրա որոշ գործողություններ բացասաբար էին ընդունվում թուրքական հատուկ ծառայությունների կողմից, որոնք նրան վերացնելու երկու փորձ են կատարել: Առաջին փորձն այնքան հանդուգն ու ակնհայտ էր, որ 1995 թվականին Բաքու կատարած այցելության ժամանակ Թուրքիայի այդ ժամանակվա վարչապետ Թանսու Չիլլերը անձամբ ներողություն խնդրեց Ադրբեջանի նախագահից: Երկրորդ փորձը տեղի ունեցավ արդեն մեկ տարի անց, և այս անգամ ադրբեջանական հատուկ ծառայություններին հաջողվեց ձերբակալել մի քանի հոգու, ովքեր կապված էին Թուրքիայի հատուկ ծառայությունների հետ: Այս ամենին կարելի է հավելել նաև թուրքական հատուկ ծառայությունների մահափորձերը Ուզբեկիստանի ու Թուրքմենստանի նախագահների նկատմամբ»,- շեշտում է Հայկ Դեմոյանը:
Դեմոյանը ևս մի հետաքրքիր պարագա է նշում. «Փետրվարի 25-ին միջնորդական առաքելությամբ Բաքվում էր գտնվում Իրանի արտգործնախարար Ալի Ակբար Վելայթին: Վելայթին նաև պատրաստվում էր այցելել Ստեփանակերտ և ԼՂՀ-ի ղեկավարության հետ բանակցություններ անցկացնել: Փետրվարի 27-ի առավոտյան Վելայթին մեկնում էր դեպի ԼՂՀ մայրաքաղաք, սակայն ինքնաթիռը վայրէջք Է կատարում Աղդամում: Այն ժամանակ, երբ Խուջալուն ամբողջությամբ գտնվում էր հայկական ուժերի վերահսկողության տակ, Շուշիի պաշտպանության շտաբի հրամանատար Ռահիմ Հասիևը հեռախոսով հայտնում է, որ «Խուջալուի համար մարտերը շարունակվում են»: Այնուհետև Հասիևը հայտարարում է, որ «կրակի դադարման որոշումը (Վելայթիի անվտանգությունն ապահովել նպատակով – Ա.Դ.) այն դեպքում, երբ հայկական կողմը գրավել է Խոջալուն, սխալ էր և դժվար թե հետևեն դրան»:
«Դժվար չէ կռահել, որ այս հայտարարության մեջ ակնհայտ երևում է ԱԺՃ-ի և նրան սատարող թուրքական հատուկ ծառայությունների ձգտումը տապալել Ա. Վելայթիի առաքելությունը: Ադրբեջանի նկատմամբ Իրանի ազդեցության մեծացումը, առավել ևս նրա՝ ղարաբաղյան հիմնահարցում որպես միջնորդ հանդես գալը Անկարայի համար ընդունելի չէր: Ի միջի այլոց, այդ ժամանակ մի շարք արևմտյան առաջնորդներ բացահայտ հայտարարում էին, որ Անդրկովկասն ու Կենտրոնական Ասիան գտնվում են Թուրքիայի վերահսկողության գոտում, որի գլխավոր դերը տեսնում էին իսլամական արմատավորման տարածման կանխման և Իրանի ազդեցության փոքրացման մեջ: Սակայն, իմ կարծիքով, Թուրքիայի համար ամենակարևորը մնում էր նման մասսայական բնաջնջման կազմակերպման միջոցով հիմք ստեղծել հայերին մարդկության դեմ ոճրագործություններում մեղադրելու համար»,- հայտարարել է Ա.Դեմոյանը:
Հիշեցնենք, որ 1992 թ.-ի փետրվարի 26-ին, Ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում Աղդամ քաղաքի մերձակայքում չպարզված հանգամանքներում զոհվել են 200-ից 300 մարդ (համաձայն միջազգային Human Right Watch իրավապաշտպան կազմակերպության տվյալների, իսկ Ադրբեջանի կողմից քարոզվող տարբերակով, զոհվել է ավելի քան 600 մարդ), ովքեր Ադրբեջանի իշխանության կողմից միտումնավոր կերպով պահվել են ռազմական գործողությունների կիզակետում: Խոջալուի բնակչությունը մի քանի ամիսների ընթացքում ստիպողաբար մնացել է բնակավայրում և Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից միտումնավոր կերպով չի տարհանվել՝ հետագայում նրանց որպես կենդանի վահան օգտագործելու նպատակով:
Խոջալուի բնակչությունը ԼՂՀ ինքնապաշտպանության ուժերի կողմից առանձնացված հումանիտար միջանցքով դուրս է եկել բնակավայրից, առանց որևէ խոչընդոտների անցել է ավելի քան 10 կմ և հասել է մինչև ադրբեջանցիների կողմից վերահսկվող Աղդամ քաղաքը: Ավելի ուշ ադրբեջանական զինված ուժերին բավական մոտ գտնվող հատվածում հայտնաբերվել են զոհվածների մարմինները: Զոհվածների իրական քանակը հայտնի չէ, քանզի պաշտոնական Բաքուն հրապարակում է միմյանց հակասող թվեր: Խաղաղ բնակիչների այս ողբերգական զոհերի հետաքննության համար ստեղծված Ադրբեջանի խորհրդարանի հանձնաժողովը Հեյդար Ալիևի հրամանով լուծարվել է, իսկ հետաքննությանը վերաբերվող նյութերը սկսել են գաղտնի պահվել:
Լրահոս
Տեսանյութեր
«Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժման անդամները քայլերթով գալու են Երևան. Բագրատ Սրբազան
