Ձեր վստահելի աղբյուրը

«Ադրբեջանի խոցելիությունը տարածաշրջանի համար հղի է առավել նշանակալի հետևանքներով, քանի որ իր տեղակայվածության շնորհիվ այս երկիրը հանդիսանում է աշխարհաքաղաքական հենակետ: Ադրբեջանը կարելի է անվանել կենսական նշանակություն ունեցող «խցան», որը փակում է Կասպից ծովի ավազանի և Կենտրոնական Ասիայի հարստություններով լցված «շիշը»:
Զբիգնև Բժեզինսկի. «Շախմատային մեծ խաղատախտակ».1997

Ամերիկացի հանրահայտ քաղաքական վերլուծաբանի այս տողերը մեծ ծառայություն են մատուցել Ադրբեջանին, քանի որ ԽՍՀՄ-ի կազմալուծումից հետո արևի տակ իր տեղը փնտրող Ադրբեջանը հնարավորություն ստացավ Բժեզինսկու ծանրակշիռ խոսքերը օգտագործել սեփական կարևորությունը ուռճացնելու և հնարավորինս շահավետ դիրքերից ներկայանալու համար: Ալիևները սկսեցին կարծել, թե Ադրբեջանը գտնվում է աշխարհի կենտրոնում և «բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի Բաքու»:
Իրականում պետք է նշել, որ Բժեզինսկու սահմանումը 1990-ականների վերջին Ադրբեջանի աշխարհաքաղաքական կարևորության վերաբերյալ միանգամայն ռեալ էր:

Խնդիրը նրանում է, որ այդ ժամանակահատվածում սկսեց սաղմնավորվել Եվրոպայի էներգետիկ անվտանգության ապահովմանն ուղղված ռեսուրսների և դրանք ներկրելու ուղիների բազմազանեցման քաղաքականությունը: Ծրագրվող այսպես կոչված «Հարավային գազային միջանցքը» պետք է դառնար խողովակաշարային համակարգերի ցանց, որոնց միջոցով Կասպից ծովի ավազանից և Կենտրոնական Ասիայից նավթը և բնական գազը հնարավոր կլիներ տեղափոխել Եվրոպա`շրջանցելով Ռուսաստանը, իսկ դրա համար գոյություն ուներ ընդամենը 2 ճանապարհ`Իրան կամ Ադրբեջան: Միջուկային խնդրի շուրջ ծավալվող լարվածությունն ու պայթյունավտանգ հարաբերոթյունները Իրանի հետ Արևմուտքին զրկեցին այլընտրանքից, և Ադրբեջանը գնահատվեց որպես էներգետիկ ռեսուրսներով հարուստ կասպյան և կենտրոնասիական տարածաշրջանի, ասել է թե` «շամպայնի շշի խցանը»:

Ստեղծված հանգամանքները բացառիկ նպաստավոր իրադրություն էին ձևավորում Ադրբեջանի համար`առավելագույն քաղաքական և նյութական օգուտներ ստանալու առումով, սակայն, ինչպես ցույց է տալիս ժամանակը, Ալիևներին վիճակված չէ տեսնել «ադրբեջանական երազանքի» դարաշրջանը:

Դրա պատճառները մի քանիսն են.

Ենթակառուցվածքների բացակայությունը և տարածաշրջանային բարձր ռիսկայնությունը ներդրումների համար
Եվրոպային էներգակիրների գլխավոր մատակարարի հաստիքին հավակնող Ադրբեջանը նախ չունի խողովակաշարային ենթակառուցվածքներ: Վերջին շրջանում կառուցվել են Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը, որով սկսվեց նավթի արտահանումը Բաքվից դեպի Եվրոպա, և Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազամուղը, որը թեև կառուցվեց Թուրքիային գազ մատակարարելու համար, սակայն դիտարկվում է որպես հիմք ապագա ավելի խոշոր նախագծերի համար: Սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ Ադրբեջանն իր սակավ ռեսուրսներով միայնակ ուղղակի չի կարող բավարարել եվրոպական պահանջները: Ադրբեջանի գազի ապացուցված պաշարների ծավալը (0,9 տրիլիոն մ3) մոտավորապես այնքան է, որքան սպառում են եվրոպական երկրները 2 տարում: Մյուս կողմից միլիարդավոր դոլարների ներդրումներ պահանջող էներգանախագծերը պետք է անցնեն բավականին ռիսկային տարածքներով, որտեղ առկա են առնվազն մի քանի բացահայտ և լատենտ ռազմական կոնֆլիկտներ: Դրանց թվում են ղարաբաղյան, հարավ-օսեթական և աբխազական հակամարտությունները, քրդերի հրահրած անկարգությունները Թուրքիայի արևելքում, ինչպես նաև հայ-ադրբեջանական և հայ-թուրքական փակ սահմանները: Կապիտալի ներդրումը ակտիվ ռազմական կոնֆլիկտներով հագեցած տարածաշրջանում ստիպում է նավթարդյունաբերության ոլորտի գիգանտներին առավել զգուշավոր ու պասիվ կեցվածք ընդունել «Հարավային գազային միջանցքի» կենսագործման ընթացքում:

Կասպից ծովի կարգավիճակի հիմնախնդիր
Նավթագազային ռեսուրսների տիրապետելուց զատ Ադրբեջանը առավել կարևորվում է իր տարանցիկ ներուժով: Իսկ այստեղ անմիջապես առաջ է գալիս Կասպից ծովի հիմնահարցը: Բանն այն է, որ գոյություն ունի Կասպից ծովի ջրային տարածքների բաժանման (դեմարկացիայի) խնդրի չլուծվածություն, քանի որ դեպի Կասպից ծով ելք ունեցող 5 երկրները`Ռուսաստանը, Ղազախստանը, Թուրքմենստանը, Ադրբեջանն ու Իրանը, ոչ մի կերպ չեն կարողանում մշակել բոլոր կողմերին բավարարող սկզբունքներ, որոնք թույլ կտան օգտագործել ծովի ջրային ռեսուրսները և կամ նրա հատակով կառուցել ռազմավարական նշանակություն ունեցող խողովակաշար: Մեծ հաշվով այստեղ գլխավոր խնդիրը հարուցվում է Ռուսաստանի կողմից, ով երբեք թույլ չի տա այնպիսի մի խողովակաշարի կառուցումն իր հետնաբակում, որը կհարվածի սեփական ռազմաքաղաքական և տնտեսական շահերին: Իսկ առանց խողովակաշարի կառուցման հնարավոր չէ իրականացնել էներգակիրների տեղափոխում Կենտրոնական Ասիայից դեպի Եվրոպա:

Թղթի վրա մնացած խոշորամասշտաբ «Նաբուկկո» էներգանախագիծը եկավ ապացուցելու այս տեսության իսկությունը:

Նավթի գների անկումը միջազգային շուկայում
Անցած մեկ տարվա ընթացքում աշխարհը մտավ առավել դինամիկ զարգացումների փուլ: 2014թ-ի սեպտեմբերից սկսած նավթի համաշխարհային շուկայում առաջացավ արտադրանքի ավելցուկ, որը հանգեցրեց նավթի գների աննախադեպ անկման: Նավթարդյունաբերության հաշվին գոյատևող տնտեսությունները լուրջ հարված կրեցին, դրանից զերծ չմնաց նաև Ադրբեջանը. այս տարվա փետրվարին ադրբեջանական մանաթը կտրուկ արժեզրկվեց  34%-ով, իսկ ազգային արժույթի արժեզրկումը կանխելու համար իրականացվող դոլարային ինտերվենցիայի հետևանքով Ադրբեջանի պահուստային ֆոնդը նախորդ տարվա հուլիսից սկսած կիսով չափ կրճատվեց` 15,1 մլրդ. դոլարից հասնելով 7,3 մլրդ.-ի: Տնտեսագետների կանխատեսմամբ`Ադրբեջանին սպասվում է ազգային արժույթի արժեզրկման նոր ալիք, որի դեպքում ճգնաժամային հետևանքները կլինեն շատ ավելի շոշափելի:

Աշխարհաքաղաքական կոնյուկտուրայի փոփոխությունը եվրասիական տարածաշրջանում
2013թ-ից սկսած Իրանի և Արևմուտքի միջև երկարատև լարված հարաբերություններից հետո սկսեց ծավալվել արդյունավետ երկխոսություն, որը տանում է դեպի միջուկային խնդրի հարթեցմանը և Իրանի նկատմամբ սահմանված տնտեսական պատժամիջոցների վերացմանը: Գործընթացը, որը դեռ իր լիարժեք ավարտին չի հասել, կասկածելու տեղիք առայժմ չի տալիս: Սա նշանակում է, որ Բժեզինսկու նշած «Շամպայնի շիշը և դրա խցանը» արմատապես կորցնում են իրենց կարևորությունը, քանի որ Եվրոպան ազատ մուտքի իրավունք է ստանում իրանական ածխաջրածնային հսկայական պաշարների նկատմամբ: Արդեն շրջանառվում են տեսակետներ, համաձայն որոնց` Իրանը առաջիկա տասնամյակում կարող է դառնալ Եվրոպայի գազի խոշորագույն մատակարարը`առաջ անցնելով Ռուսաստանից:

Ավելին, մինչ Եվրոպան անցած տասնամյակի ընթացքում միջոցներ էր որոնում կենտրոնասիական գազը իրեն հասանելի դարձնելու համար, Չինաստանը գրավեց Կենտրոնական Ասիայի էներգետիկ շուկայի զգալի մասը, և հիմա ստացվում է մի իրավիճակ, երբ Արևմուտքին ոչ միայն այլևս չեն հետաքրքրում ադրբեջանական ռեսուրսներն ու աշխարհագրական դիրքը, այլև «շամպայնի շշի մեջ թաքնված հարստությունն» է սկսել այլ ուղղությամբ հոսել` չնկատելով կարծես Ադրբեջանի ստանձնած «խցանի» դերակատարությունը:

Ռուսաստանի հետ գերլարված հարաբերություններ ունեցող Եվրոպան գնում է Իրանի հետ հաշտեցման և ռուսական գազին այլընտրանք փնտրում է այստեղ, Չինաստանը գնում է կենտրոնասիական գազն ու նավթը, և բոլորը կարծես երջանիկ են, մինչդեռ ցայտնոտային վիճակում հայտնված Իլհամ Ալիևը, ով հավակնում էր հետխորհրդային տարածաշրջանի ամենաինքնաբավ առաջնորդի կոչմանը, շռնդալից ապտակ է ստանում սև խավիարի սիրահար հանդիսացող իր եվրոպացի գործընկերների կողմից. սեպտեմբերի 10-ին Եվրախորհրդարանը հրաժարվեց դիտորդական առաքելություն ուղարկել Ադրբեջան`մասնակցելու սպասվող խորհրդարանական ընտրություններին`համարելով, որ ոչ մի հիմք չկա կարծելու, որ այդ երկրում կարող են անցկացվել ժողովրդավարական ընտրություններ:

Իլհամ Ալիևի ռեժիմը նոր իրադրության պայմաններում կարիք ունի առավելագույնս արագ վերանայելու արտաքին քաղաքական ռազմավարությունը, քանի դեռ վերահաս ֆինանսական ճգնաժամն ու հասունացող սոցիալական բունտը չեն սասանել ապշերոնյան հանրապետության հիմքերը` առաջ բերելով տարածաշրջանում բացարձակապես անկանխատեսելի սցենարներ:
Բոլոր կասկածները կան, որ եթե աշխարհաքաղաքականության ամերիկացի գուրուններից որևէ մեկը մոտ ապագայում մի նոր մենագրությամբ Ադրբեջանին ցույց չտա իր իրական տեղը, Ալիևի վարչակարգը կարող է ձախողել իր որոնումներն ու արժանանալ ավտորիտար մյուս երկրների ճակատագրին:

Դանիել Շահումյան., քաղաքագետ