Ձեր վստահելի աղբյուրը

Նախօրեին թուրքական օդուժը թուրք-սիրիական սահմանի հատվածում «օդ-օդ» տիպի հրթիռով ռուսական ռմբակոծիչ էր խոցել: ՌԴ նախագահ Պուտինը տեղի ունեցածը որակեց «հարված թիկունքից», իսկ նրա խոսնակը Անկարայի գործողություններն անվանեց «անբացատրելի»: Իրականում թուրքական կողմն իր վարքագծով ոչ մի անորոշության տեղիք չէր թողել. հետագա գործողությունները վկայում են, որ ռուսական ինքնաթիռը խոցվել էր խիստ ցուցադրական և հստակ ուղերձ էր պարունակում:

Հաշվարկված ապտակ
Այն, որ Անկարայի գործողությունները հաշվարկված էին, որևէ կասկած լինել չի կարող: Փորձագետների դիտարկումները վկայում են, որ Սիրիայում ռազմական գործողություն իրականացնող ռուսական ինքնաթիռները Թուրքիայի օդային սահմանը հատել են պարբերաբար՝ սկսած գործողությունների առաջին իսկ օրվանից: Ըստ որում՝ այդ խախտումները եղել են ստիպված, և Անկարայում այդ մասին չիմանալ չէին կարող: Բանն այն է, որ Լաթաքիայի մերձակայքում գտնվող «Հմեյնիմ» օդակայանից մարտական առաջադրանքի մեկնող ինքնաթիռները, փաստորեն, բազա կարող էին վերադառնալ միայն Թուրքիայի օդային տարածքը թեթևակիորեն խախտելով: Սա փորձագետները բացատրում են այս սեզոնին Միջերկրականի արևելքում քամու ուղղությամբ, ինչը ստիպել է ռուսական ինքնաթիռներին վայրէջքի գնալ Լաթաքիայի հյուսիսից:

Միջադեպից հետո թուրքական կողմի հրապարակած քարտեզից երևում է, որ խոցված ինքնիաթիռը թեև գործել է Սիրիայի տարածքում, սակայն հատել է այդ տեղանքում Սիրիայի տարածք սեպի նման խրված թուրքական հատվածը: Մասնագետների վստահեցմամբ՝ այդ հատվածի լայնությունը կազմում է 2կմ, այն ռուսական ինքնաթիռները հատել են պարբերաբար, իսկ անցումը կարող էր տևել 6-20 վայրկյան: Ասել է թե, Անկարայում գիտեին, որ ռուսական ինքնաթիռները սովորական ռեժիմով գործելու դեպքում մի քանի վայրկյանով Թուրքիայի օդային սահմանը խախտելու էին: Ավելին՝ նախկինում նման խախտումներ գրանցվել էին բազմիցս, որոնց պատասխանատվությունը Մոսկվան ստանձնել էր, սակայն իրավիճակը դիվանագիտական-ծիսական դժգոհությունից այն կողմ չէր անցել: Ըստ ամենայնի, Ռուսաստանում վստահություն են ունեցել, որ Թուրքիայի վարքագիծն այս առումով չի փոխվի, ինչի պատճառով էլ ստիպված էին եղելությունը որակել «հարված թիկունքից»:

Որ թուրքական կողմը գործել է կանխամտածված, ապացուցում են նաև ինքնիաթիռի խոցման կադրերը: Բոլորն էլ հասկանում են, որ ինքնաթիռի խոցումն ու  աղետը ակնթարթային բնույթ են կրում և դրա նկարահանումը զուտ պատահականություն կարող է լինել: Այն, որ ռուսական ռմբակոծիչի խոցումը նկարահանվել և անմիջապես հայտնվել է թուրքական լրատվամիջոցների եթերում, վկայում է, որ տեղում նախապես պատրաստված նկարահանող խումբ է աշխատել: Իհարկե, կարելի է նկարահանումը վերագրել ցամաքում գործող գրոհայիններին, սակայն հասկանալի է, որ այդ դեպքում, ըստ ժանրի կանոնների, նկարահանումը պետք է ուղեկցվեր տարատեսակ «ալլահ աքբար»-ներով, և երկրորդը՝ ինքնաթիռի անկումը մի փոքր այլ տեսք պետք է ունենար. շրջանառված տեսանյութում ինքնաթիռն ընկնելիս ոչ թե մոտենում է նկարահանողին, այլ հեռանում է նրանից: Եթե տեղանքը պատկերացնենք ու հիմք ընդունենք, որ ինքնիաթիռը շարժվել է սահմանի թուրքական հատվածից դեպի սիրիական հատված (ինչի մասին վկայում է ինքնաթիռի անկման վայրը), ապա կարելի է ենթադրել, որ նկարահանումը բոլոր դեպքերում կատարված է Թուրքիայի տարածքից:

Անկարայի գործողության ցուցադրական և հաշվարկված լինելու մասին վկայում են նաև հաջորդող զարգացումները: Դրանք մեկ բառով կարելի է բնութագրել որպես էսկալացիայի տանող: Այսպես՝ միջադեպից հետո Անկարան տևական ժամանակ հարկ չի համարում կապվել ռուսական կողմի հետ, չնայած որ ռուսները երկար ժամանակ լռություն էին պահում և, հավանաբար, նման ակնկալիք ունեին: Ի վերջո թուրքական կողմը կարող էր հայտարարել, որ տեղի է ունեցել շփոթմունք, կամ ռուսական ինքնաթիռն իրենց պաշտպանական միջոցները նույնականացրել են որպես սիրիական և այլն: Փոխարենը Թուրքիայի վարչապետ Դավութօղլուն հայտարարեց, որ ինքնիաթիռը ռուսական է, խոցողն իրենք են, և դրա իրավունք ունեին: Ավելին՝ պաշտոնական Անկարան Բրյուսելում ՆԱՏՕ-ի համապատասխան ընթացակարգն է գործարկում, ռուսական դիվանագետներին համապատասխան նոտա փոխանցում, իսկ Ստամբուլում ռուսական առևտրային ներկայացուցչության դեմ կազմակերպվում է բողոքի ակցիա:
Սա չի կարելի է որակել այլ կերպ, քան ապտակ:

Էմոցիաների գերակայություն
Մոսկվան, ինչպես նշեցինք, սկզբում ցուցաբերում էր խիստ զսպվածություն (մինչև կեսօր անգամ միջադեպի մասին պաշտոնապես չէր հայտնվում), այնուհետև հասկանալով իրավիճակը, նախագահ Պուտինը, նրա խոսնակը, արտգործնախարարն ու ՌԴ գլխավոր շտաբը հանդես եկան հայտարարություններով, որոնց հետևեցին տարբեր փորձագետների ու քաղաքական գործիչների մեկնաբանությունները: Մոսկվայի պաշտոնական ուղերձները կոշտ էին. բացի որակումներից, Մոսկվան պաշտոնապես հայատրարեց, որ  Թուրքիան սատարում է ահաբեկիչներին, որ ռուս-թուրքական հարաբերությունները համապատասխան վերանայումների կենթարկվեն, որ այսուհետ Թուրքիան ճանաչվում է ավելի վտանգավոր, քան Եգիպտոսը: Սրան գումարած արտգործնախարար Լավրովի հայտարարությունը, որ չեղյալ է հայտարարում Ստամբուլ նախատեսված այցը:

Ի տարբերություն պաշտոնական կոշտ ու անորոշ հայտարարությունների, այսպես կոչված, ռուսական հասարակական կարծիքը խիստ էմոցիոնալ էր: Նախ՝ տուրիստական գործակալությունները՝ մեկը մյուսի հետևից հայտարարեցին դեպի Թուրքիա զբոսաշրջային փաթեթների վաճառքը դադարեցնելու մասին, իսկ տարատեսակ փորձագետների կարծիքը տատանվում էր Թուրքիային ուղղակի պատժելուց մինչև երրորդ համաշխարհային սանձազերծելու արանքում: Ըստ որում՝ շատ հաճախ հնչում էր Թուրքիային «հայերի ու քրդերի միջոցով» պատժելու թեզը:

Բոլոր դեպքերում մինչ այս պահը որևէ հստակություն չկա, թե Մոսկվան ինչպես է արձագանքելու տեղի ունեցածին: Իսկ որ ստիպված է արձագանքել կասկածից վեր է: Բանն այն է, որ թեև Մոսկվայում փորձում են տեղի ունեցածը բացատրել Էրդողանի անձնական բիզնես շահերով, իբրև թե Իսլամական պետության հետ նավթի բիզնեսը Թուրքիայի տարածքով իրականացնում է անձամբ Էրդողանի որդին, և Ռուսաստանն իր գործողություններով խանգարում է նրան, սակայն իրականում Թուրքիայի քայլը Ռուսաստանին «իր տեղը ցույց տալու» ակնհայտ միտում ուներ: Երբ Սինայում ռուսական ինքնաթիռի աղետից հետո նախագահ Պուտինը հայտարարեց «Հատուցում» գործողության մասին, խոստացավ մեղավորներին պատժել մեկ առ մեկ՝ անկախ նրանց գտնվելու վայրից: Անշուշտ, էմոցիոնալ ֆոնը հանելու դեպքում սա ընդամենը գերտերություն դիրքավորվելու հայտ էր, ըստ այնմ, որ Ռուսաստանը հետայսու հետամուտ է լինելու իր քաղաքացիների պաշտպանությանը, որտեղ էլ որ լինի; Եվ ահա Թուրքիան իր բացահայտ, ցուցադրական գործողությամբ մարտահրավեր է նետում Ռուսաստանին, որը ենթադրում է, որ Ռուսաստանը կամ կընդունի մարտահրավերը և կգնա էսկալացիայի՝ բավականին կանխատեսելի և տխուր հետևանքներով, կամ էլ՝ կուլ կտա ապտակը և կհարմարվի իր գերտերություն չլինելու փաստի հետ:
Բնականաբար, երկրորդ տարբերակը կյանքի քիչ իրավունք իրավունք ունի, և Պուտինն իր արձագանքով արդեն ցույց տվեց, որ մարտահրավերն ընդունում է: Սակայն մյուս կողմից առաջին տարբերակի հեռանկարներն էլ պակաս վտանգավոր չեն: Թուրքիան հանդիսանում է ՆԱՏՕ-ի անդամ, գտնվում է ՆԱՏՕ-ի անվտանգության հովանոցի ներքո և խաղադրույք է կատարել հենց այդ հանգամանքի վրա: Ռուսաստանը սա հաշվի չառնել չի կարող: Մնում է գտնել «հատուցման» ճիշտ գործիքակազմ, որը Ռուսաստանն ունի իր տարամադրության տակ, և գործնականում կարող է կիրառել:

ՆԱՏՕ-ն փորձության առաջ
Թուրքիայի գործողությունը բավականին լուրջ մարտահրավեր է նաև ՆԱՏՕ-ի համար: Թեև դաշինքի երկրների մի մասը և գլխավոր քարտուղարն իրենց առաջին արձագանքներում Թուրքիային համերաշխություն հայտնող ձևակերպումներ էին կիրառում, սակայն հետագա հայտարարություններն ու գործողությունները վկայում են այն մասին, որ Դաշինքում հակված չեն լիովին ներքաշվել իրավիճակի մեջ: Նախ ԱՄՆ-ից անանուն աղբյուրներից պարզ դարձավ, որ Վաշինգտոնում ուսումնասիրել և հասկացել են, որ «ռուսական ինքնաթիռը խոցվել է Սիրիայի տարածքում», իսկ այնուհետև Բրյուսելից անանուն աղբյուրները հայտնեցին, որ ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարն իր անձնական տեսակետն է հայտնել, այլ ոչ թե Դաշինքի:

Սա հասկանալի է: ՆԱՏՕ-ն հետսառըպատերազմյան շրջանում իրականում նոր առաքելության որոնումների մեջ է և որքան էլ ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների ու անվտանգության մասին բարձրագոչ հայտարարություններ արվեն, այլևս պարզ է, որ Դաշինքի անդամ երկրները մարտահրավերների ու սպառնալիքների առումով այսօր քիչ ընդհանրություններ ունեն և այդ ընդհանրությունները գնալով նվազում են: Այս պայմաններում ակնկալել միանշանակ օժանդակություն Անկարային, հավանաբար ճիշտ չի լինի:

Սա է, թերևս, պատճառը, որ համերաշխության ուղերձներ պարունակող զգույշ ձևակերպումներից զատ ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրները հիմնականում հորդորում էին Անկարային ու Մոսկվային երկխոսության մեջ մտնել: Շփումների բացակայությունը, ավելին՝ իրավիճակի էսկալացիան իսկական գլխացավանք կդառնա ՆԱՏՕ-ի համար, և կարող է անգամ Դաշինքի անգործունակության ցցուն ապացույց դառնալ: Ի վերջո պետք է հասկանալ, որ հիպոթեթիկ իրավիճակում երբ լարվում է Դաշինքի ու Ռուսաստանի հարաբերությունները, դրանից ամենամեծ վախը ունենալու են ոչ թե Թուրքիան ու ԱՄՆ-ն, այլ արևելաեվրոպական երկրները: Դժվար է համակերպվել այն մտքի հետ, որ հանուն Սիրիայում ինչ-ինչ շահերի, կամ հանուն Մոսկվայի ու Անկարայի աշխարհաքաղաքական շահերի, օրինակ Էստոնիան ու Չեխիան կվտանգեն իրենց ֆիզիկական անվտանգությունը:
Այս իրավիճակում հավանաբար ՆԱՏՕ-ի գործընկերներն առաջին հերթին Թուրքիային կստիպեն հրապարակավ զիջումների գնալ, իսկ Ռուսաստանին կհորդորեն ավելի զուսպ լինել:

Արմեն Մինասյան, քաղաքագետ