Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում գանգատները ներկայացվում են հիմնականում անհատ անձանց կողմից, սակայն պետությունը ևս կարող է դիմում ներկայացնել ՄԻԵԴ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենիցայի կողմ հանդիսացող մեկ այլ երկրի դեմ։ Մինչ այժմ նման դիմումները շատ չեն, օրինակ, 1956-1957թթ․-ներին Հունաստանը հայց էր ներկայացրել ընդդեմ Մեծ Բրիտանիայի, 1960թ․-ին Ավստրիան ընդդեմ Իտալիայի, Իռլանդիան ընդդեմ Մեծ Բրիտանիայի։

Թերևս  միջպետական գործերից ամենահայտնին Կիպրոսն ընդդեմ Թուրքիայի գործն է։
Օրերս տեղեկատվություն շրջանառվեց, թե Ադրբեջանը պատրաստվում է միջպետական հայց ներկայացնել ընդդեմ Հայաստանի։ Նշվում էր նաև հնարավոր գումարի չափ՝ 50մլրդ դոլար։ Նման քայլի հավանականությունը բացառել հնարավոր չէ, որի համար նախադեպ կարող է լինել 2015թ․-ի  Չիրագովն ու այլոք ընդդեմ Հայաստանի վճիռը, որով հաստավել էր ԼՂ տարածքի վրա Հայաստանի արդյունավետ վերահսկողության փաստը։ Սակայն մյուս կողմից կա նաև հայկական կողմից փախստականների իրավունքների վերականգնման խնդիրը, որի վերաբերյալ ևս առկա է Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի վճիռը։ Նշենք, որ այս վճիռների կատարման վերահսկողությունը գտնվում է ԵԽ նախարարների կոմիտեում։

ՄԻԵԴ-ը փորձել է ԼՂ հակամարտության համատեքստում փախստականների խնդրին տալ կոմպլեքս լուծում, և Ադրբեջանի կողմից միջպետական հայցի ներկայացումը կարող է խախտել դատարանի հավասարակշռված մոտեցումը։ Մյուս կողմից, Հայաստանը ևս կարող է Ադրբեջանի դեմ միջպետական հայց ներկայացնել՝ կապված տարբեր դրվագների հետ՝ սկսած Սումգայիթի ու Բաքվի ջարդերով, ղարաբաղյան ազատամարտով ու ապրիլյան պատերազմի վայրագություններով։
Վերադառնալով Ստրասբուրգի դատարանի միջպետական ամենահայտնի վճռին՝ Կիպրոսն ընդդեմ  Թուրքիայի, նշենք, որ այն նախադեպային է մի շարք դրվագներով ու կարևոր՝  հասկանալու միջպետական հայցերի բնույթը։ Այս գործով ՄԻԵԴ-ը վճիռներ է հրապարակել 2001 և 2014թթ․-ներին։ Հայտը Կիպրոսի կողմից ներկայացվել էր 1994թ․-ին և վերաբերում էր 1974թ․-ին Թուրքիայի կողմից Հյուսիսային Կիպրոս ներխուժման հետևանքով ստեղծված իրավիճակին։

2001թ․-ի վճռով դատարանը, հղում անելով Լոիզիդու ընդդեմ Թուրքիայի վճռին, որոշել էր, որ գործը Թուրքիայի իրավասության տակ է ու Թուրքիան պատասխանատվություն  է կրում իրավախախտումների համար։ Դատարանը Կոնվենցիայի 14 խախտում էր արձանագրել։ Ֆինանսական փոխհատուցման հարցը հետաձգվել էր, որի շուրջ էլ վճիռը կայացվել է 2014թ․-ին։
Մեծ պալատի վճռով Թուրքիան պարտավորվում էր ընդհանուր 90մլն եվրո վճարել 1456 կիպրացի հույների անհատ կորած անձանց հարազատներին, ինչպես նաև Թուրքիայի կողմից օկուպացված Կարպասի թերակղզու շրջափակված կիպրացի հույներին։

Սա առաջին անգամ էր, որ ՄԻԵԴ-ը ֆինանսական բավարարում էր տալիս միջպետական գործով։ 1976թ․-ին դատարանը Իռլանդիան ընդդեմ Մեծ Բրիտանիայի գործով հարցում էր ուղղել դիմումատուին, թե արդյոք պետք է քննարկել արդարացի բավարարման հարցը, սակայն Իռլանդիան հրաժարվել էր։

Ընդհանրապես, իրավական խնդիր էր, թե արդյո՞ք Կոնվենցիայի հոդված 41-ը՝ արդարացի բավարարում, կիրառելի է նաև պետությունների նկատմամբ, թե այն սահմանափակվում է միայն անհատների նկատմամբ։ Դատարանը Կիպրոսն ընդդեմ Թուրքիայի գործով համաձայնվեց, որ անդամ երկրները կարող են հոդված 41-ով փոխհատուցում պահանջել, սակայն միայն  ինդենտիֆիկացված, նույնականացված անձանց համար։ Այսինքն, պետք է լինեն հստակ փաստաթղթավորված, նույնականացման ենթակա քաղաքացիներ, որոնց իրավունքներն էլ պետք է վերականգնվեն։

Վերը նշված Լոիզիդուն ընդդեմ Թուրքիայի գործը վերաբերում էր փախստականների իրավունքներին, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ իրենց տներն ու սեփականությունները։ 1989թ․-ին Կիպրոսի քաղաքացի Լոիզիդուն Թուրքիայի դեմ գանգատ էր ներկայացրել, որ նա 1974թ․-ին Կիպրոս՝ Թուրքիայի ներխուժման ընթացքում 200 այլ փախստականների հետ միասին ստիպված է եղել լքել իր տունը և 20 տարվա ընթացքում փորձել է վերադառնալ։

1996թ․-ին դատարանը հաստատեց, որ Թուրքիան շարունակաբար խախտել է Լոիզիդուի սեփականության իրավունքը։ Դատարանը հանգել էր այն եզրակացության, որ Հյուսիսային Կիպրոսում Թուրքիայի բանակը իրականացնում է ընդհանուր արդյունավետ վերահսկողություն այդ տարածքի նկատմամբ և այդ հանգամանքները բերում են Թուրքիայի պատասխանատվություն՝ «Հյուսիսային Կիպրոսի  Հանրապետության» գործողությունների նկատմամբ։

2003թ․-ին Թուրքիան Լոիզիդուին վճարեց ավելի քան 1մլն դոլար փոխհատուցում։ Այս գործը նախադեպային էր և առիթ տվեց նմանատիպ գանգատների ներկայացման ՄԻԵԴ։ ՄԻԵԴ վճիռների, այդ թվում նաև այս գործի, իրականացումը վերահսկում է նախարարների կոմիտեն։
Թեպետ Թուրքիան իրականացնում է վճիռը, սակայն երբ 2014թ․-ին եղավ երկրորդ վճիռը, Թուրքիայի այն ժամանակվա ԱԳ նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն հայտարարեց, որ Թուրքիան չի պատրաստվում վճարել 90մլն եվրոն։

Վերջին շրջանում, 2007թ․-ից  2018թ․-ներին Վրաստանը 4 միջպետական հայց է ներկայացրել ընդդեմ  Ռուսաստանի, 2014-2018թթ․-ներին էլ Ուկրաինան 8 հայց է ներկայացրել ընդդեմ Ռուսաստանի։ Վրաստանի և Ուկրաինայի դիմումները, բնականաբար, կապված են ՌԴ հետ ունեցած հակամարտության հետ և նման առատությունը կարող է բացատրվել նաև այն հանգամանքով, որ Վրաստանն ու Ուկրաինան քաղաքական, դիվանագիտական միջոցներով չեն կարողանում կարգավորել իրենց խնդիրները հարևանի հետ, ուստի դիմում են միջազգային իրավական դատարանների օգնությանը։ Իսկ այդ ատյաններում դատական գործերով Ռուսաստանի շարունակական պարտվելը, ինչը կարող է որոշ քննադատների մոտ անաչառության խնդիր բարձրացնել, խթանում է ՌԴ դեմ միջպետական հայցերի ստատիստիկան։

Ընդհանուր առմամբ,  ակտիվ հակամարտությունների լուծման գործընթացում ՄԻԵԴ-ի իրավական միջամտությունների արդյունավետությունը միանշանակ չէ։ Մարդու իրավունքների խախտման վերականգնումը ֆորմալ առումով իմպերատիվ կոնվենցիոն պահանջ է, սակայն բարդ հակամարտությունների դեպքում հարցը պետք է քննարկվի քաղաքական համատեքստում՝ համապարփակ կարգավորման շրջանակներում։ Դա է պատճառը նաև, որ ՄԻԵԴ վճիռները, չնայած ընդունված են ազնիվ մղումներով, բայց երբեմն էլ դժվար կամ անհնարին իրագործելի են, առաջացնում են բացասական արձագանք ու այդպիսով ստվերում դատարանի կատարած մյուս գործերը։