Ձեր վստահելի աղբյուրը

Այսօր 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սանձազերծված ռազմական գործողությունների հանգամանքների ուսումնասիրման նպատակով ստեղծված ԱԺ քննիչ հանձնաժողովի նիստում Նիկոլ Փաշինյանը ներկայացրեց Շուշիի անկման պատմությունն իր հետադարձ հայացքով. «Հասկանալով, որ  Շուշիի անկյունաքարային նշանակությունն էլ ավելի է ընդգծվել, բոլոր հրահանգները Շուշին ամրացնելու, Շուշիի պաշտպանությունը կազմակերպելու վերաբերյալ էին։

Ի վերջո հաստատվեց տպավորություն, որ ամեն անհրաժեշտն արված է։ Բայց այդ նախապատրաստական գործողություններից շատ չանցած՝ լուր եկավ, թե ադրբեջանցիների մի խումբ Զարիսլի գյուղի հատվածում ճեղքել է մեր պաշտպանությունը և կանգնել Լաչին-Ստեփանակերտ ճանապարհին, այսինքն, ըստ էության, փակել ճանապարհը։

Լուրն ինձ հաղորդեց Լեռնային Ղարաբաղի նախագահը, սակայն ԶՈՒ գլխավոր շտաբը չէր հաստատում այդ տեղեկատվությունը։ Սա, ի դեպ, պատերազմի ընթացքում արդեն մոտ մեկ տասնյակ անգամ կրկնված իրավիճակ էր, երբ ԼՂ նախագահը լուր էր հաղորդում, ԳՇ-ն չէր հաստատում լուրը, անգամ հերքում էր, իսկ որոշ ժամանակ անց ստիպված էր լինում խոստովանել, որ ԼՂ նախագահի տված տեղեկությունն է ճիշտ։ Այս անգամ էլ այդպես եղավ, երբ լուր եկավ, թե ադրբեջանցիները կրակել են Ստեփանակերտ-Լաչին ճանապարհով շարժվող քաղաքացիական ավտոմեքենայի վրա։ Ըստ էության, այս կետից սկսվեց Շուշիի սողացող անկումը։

Շուշիից անընդհատ ահագնացող լուրեր էին գալիս, սկսեցին լուրեր գալ, որ հակառակորդի առաջին խումբն է մտել Շուշի, հետո երկրորդ, այդպես շարունակ։ Ի վերջո նոյեմբերի 7-ի կեսօրին գլխավոր շտաբի պետ  Օնիկ Գասպարյանն ինձ զեկուցեց Շուշիի անկման մասին։ Սա ծանր լուր էր ինձ համար, որովհետև իմ բոլոր հրահանգներում, հրամաններում, խորհրդակցություններում ասել էի, որ Շուշին պետք է պահվի, հավաստիացում էի ստացել, որ կպահվի։ Շուշիի անկման լուրը  լսելով՝ առաջին արձագանքս պահանջն էր՝ կատարեք այն, ինչ խոստացել եք՝ Շուշին պահել...  Շուշին պահել, հետ վերցնել։ Ինձ զեկուցեցին հակագործողությունների մասին, հետո ինչ-որ հաջողությունների մասին, հետո ասացին՝  օպերացիան հաջող է ընթանում, հետո՝ Շուշիի ներսում ենք։  Մինչև եռակողմ հայտարարության ստորագրման պահը ինձ զեկուցում էին, որ Շուշիի մի մասը պաշպանության բանակի հսկողության տակ է։

Հետո եղավ  եռակողմ հայտարարության ստորագրումը, նոյեմբերի  9-ի լույս 10-ի գիշերվա հաձակումը կառավարության շենքի վրա և երբ 1-2 օրից վերադարձա լիարժեք աշխատանքի, ինձ ասացին, որ մենք Շուշիում ոչ մի զինվոր չունենք»։

Փաշինյանն ասաց, որ Շուշիի անկման դրվագի, ինչպես պատերազմի այլ հանգանքների հետ կապված  քրեական գործեր են հարուցված և այս հանգամանքները դեռևս սպասում են ու պետք է արժանանան մանրամասն պարզաբանման։

Նա անդրադաձավ նաև այն մեղադրանքներին, «իբր եղել է հնարավորություն Շուշին հայկական վերահսկողության ներքո մնալու պայմաններում կանգնեցնել պատերազմը, բայց ես այն բաց եմ թողել»։

«Ահա, ուրեմն, 2020-ի հոկտեմբերի 19-ին ՌԴ նախագահն ինձ ասաց, որ ադրբեջանական կողմը ունի ևս մեկ պայման. ակնկալում է երաշխիքներ, որ ադրբեջանցի փախստականները, որոնք, ըստ ադրբեջանական կողմի, հակամարտությունից առաջ կազմել են Շուշիի բնակչության 90 տոկոսը, վերադառնան Շուշի: Ռուսական կողմի համար սա ընկալելի առաջարկ էր, որովհետև նրանք ասում էին, որ Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման պլանի մեջ, որը սեղանին էր եղել դեռ երկար տարիներ առաջ, միշտ էլ ներառվել է փախստականների և ներքին տեղահանվածների վերադարձը ԼՂ:

Սա է պատճառը, որ նոյեմբերի 9-ից հետո ԱԺ ամբիոնից հայտարարեցի, թե Շուշիի հարցը միշտ էլ բանակցային օրակարգում է եղել, որովհետև եթե ասվում է, որ ադրբեջանցիները պետք է վերադառնան ԼՂ, կարիք կա՞  պարզաբանելու, որ պետք է վերադառնան այն բնակավայրերը, որոնցում նրանք ապրել են նախկինում:

Ինձ մեղադրում էին, որ եթե ես համաձայնեի, որ ադրբեջանցիները վերադառնան Շուշի, այն կմնար հայկական վերահսկողության ներքո, և թեկուզ ադրբեջանցիներով բնակեցված,  կլիներ հայկական:

Անկեղծ ասած, այս ձևակերպումն ինքնին խնդրահարույց է: Բայց երբ Շուշիի հարցը բարձրացավ, փորձեցի պարզել, թե ըստ առաջարկվող տարբերակի ինչպիսի տեսք պիտի ունենան ադրբեջանցիների ակնկալած երաշխիքները: Այդ խոսակցության արդյունքում պարզվեց, որ ես պետք է հայտարարեմ, որ համաձայն եմ, որ ադրբեջանցի փախստականները վերադառնան Շուշի և Ղարաբաղի մյուս բնակավայրեր։

Ըստ Ադրբեջանի այդ պահի առաջարկի, Շուշիում պետք է առնվազն 95 տոկոս ադրբեջանական բնակչություն լիներ, նրանք պետք է Շուշին Ադրբեջանին կապող առանձին ճանապարհ ունենային, որը պետք է դուրս լիներ Լաչինի միջանցքից և լիներ իրենց վերահսկողության ներքո։ Սա նշանակում է, որ այնտեղ կարող էր լինել նաև ադրբեջանական զինված ստորաբաժունումներ, սա էլ նշանակում է, որ խոսքը Շուշին Ադրբեջանին հանձնելու մասին էր:

Այս առաջարկն չընդունելու իմ պրակտիկ հիմնավորումներից մեկը հետևյալն էր՝ դա նշանակում է Լաչինի միջանցքը չի գործելու, քանի որ ադրբեջանցիները ցանկացած պահի կարող էին այն փակել։

Առաջարկի համատեքստում մի նոր գաղափար հնչեց որպես պատերազմը դադարեցնելու լրացուցիչ պայման. խաղաղապահները պետք է տեղակայվեն ոչ միայն Լաչինի միջանցքի երկանքով, այլև Մեղրիում՝ ապահովելու Ադրբեջանի արևմտյան շրջանների հաղորդակցությունը Նախիջևանի հետ։ Ես չհամաձայնվեցի նաև դրան։

Այսպիսով, հոկտեմբերի 19-ի առաջարկի համտեքստում պատերազմը կանգնեցնելու պայմանները հետևյալն են. բոլոր 7 շրջանները անցնում էին Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, ԼՂ կարգավիճակի  հարցը թողնվում է  անորոշ։ ԼՂԻՄ այդ պահի  արդեն կորսված տարածքները մնում են Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո, Շուշին հանձվում է  Ադրբեջանին, Մեղրիում տեղակայվում են խաղաղապահներ, փաստացի ստեղծվում է միջանցք։

Նման պայմաններին ես չէի կարող համաձայնվեի, որքան էլ հասկանում էի իրադրության ծանրությունը»։