Ձեր վստահելի աղբյուրը

ՀՀ կառավարությունը 2024 թվականի բյուջեով գիտության ոլորտին հատկացրել է 36 մլրդ դրամ։ Արդյո՞ք ֆինանսավորումը բավարար է այս կարևորագույն  ոլրտի զարգացման համար և թիրախայի՞ն է արվում պետական ֆինանսավրումը։ Վերոնշյալ հարցերի պատասխանը ստանալու համար Panorama.am-ը դիմեց ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս-քարտուղար Արթուր Իշխանյանին։

Ա.Իշխանյան-Գիտության դերն այսօր անառարկելի  է մեր կյանքում, առավելապես առանձնապես հաշվի առնելով այն աշխարհաքաղաքական վիճակը, որում մենք մենք գտնվում ենք և այն բոլոր մարտահրավերները, որոնց առաջ կանգնած ենք։ Ակնհայտ է, որ նույնիսկ թռուցիկ հայացք ձգելով բոլոր այն պրոցեսների վրա, որոնք այսօր ընթանում են երկրագնդի տարբեր անկյուններում, պարզ է, որ մարդկությունն այլևս թևակոխել է առավելապես տեխնիկատոխնոլոգիական պայքարի դարաշրջան։ Այդ առումով խիստ կարևոր է, թե որքան է տվյալ պետությունը ֆինանսավորում գիտությունը։

Գոյություն ունի ֆինանսավորման չափման հստակ եղանակ, ցանկացած հանրագիտարանում, կլինի Վիքիպեդիան, թե Բրիտանական հանրագիտարանը, կարելի է տեսնել, որ այդ չափն տրվում է պետության համախառն ներիքին արդյունքից արվող մասնահանման չափով։ Համարվում է, որ անհրաժեշտ նվազագույն չափը, որպեսզի գիտության արդյունքներն ունենան շոշոփելի ազդեցություն մեր կյանքի, տնտեսության, կրթության որակի և այլնի վրա, անհրաժեշտ է ՀՆԱ-ի 1 %-ը։

Եվրամիության միջինը կազմում է 2 %, առավել զարգացած գիտություն ունեցող երկրներում այն 3% և ավել է։ Կան երկրներ, որտեղ 4%-ից ավել է, ինչպես Հարավային Կորեան և Իսրայելը, իսկ Հայաստանում անկախությունից ի վեր՝ մինչև 2020 թվականը ներառյալ այն մշտապես անփոփոխ պահվել է 02-0,25%-ի սահմաններում։ Այսինքը՝ 4 անգամ պակաս, քան պահանջվող նվազագույնը։ Սա սարսափելի ցածր թիվ  է և այս թերֆինանսավորումը բերել է բազմաթիվ բացասական հետևանքների։

Խոսեմ ներկա ֆինանսավորումից։ Ի ուրախություն բոլորիս, վերջին 2-3 տարվա ընթացքում դիտվում է գիտության ֆինանսավորման էական աճ, որը բացարձակ թվերով հետևյալն է, այն 0.23-0.25%-ը, որը կար 2019 կամ 2020 թվականներին, բացարձակ արժեքով կազմում էր մոտավորապես 25 մլն ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, այսօրվա թիվը՝ 36 մլրդ դրամը մոտավորապես 70 մլն դոլար է, այսինքը մենք գործ ունենք 2.8 անգամ ֆինանսավորման ավելացման հետ։ Այս ավելացումն իրապես էական է, կիրառելով ինչ-որ տեղ ժողովրդական ժարգոնը, կասեմ, որ ահավոր զարգացում է և աճ է։ 2.8 անգամի ազդեցությունն ավելի քան շոշափելի են։ Դիտվում է ակնհայտ աշխույժություն ոլորտում։ Ակնհայտորեն կասեցվել են մի շարք բացասական երևույթներ, որոնց մասին ես կխոսեմ։

Բայց արդյո՞ք այն բավարար է, նորմալ է։ Պատասխանը, ցավոք սրտի, միարժեք՝ ոչ և հստակ՝ ոչ։ Ինչո՞ւ, որովհետև այդ հավելումը՝ 25 մլն դոլարից թռիչքը 70 մլն դոլարի, որն, իհարկե, ահռելի թտիչք է, ՀՆԱ-ի աճով պայմանավորված, պարզվում է, որ այն ընդամնեը կազմում է նախկին 0.25 %-ից թռիչք 0.35%-ի, իսկ այն նշանակում է, որ, միևնույնն է, այն 3 անագամ պակաս է նվազագույն պահանջվողից։ Համեմատության համար ասեմ, որ մեր արևմտյան հարևանները, գիտության ոլորտին տալիս է, իենց ՀՆԱ-ի 1.2 %-ը։ Այսինքն սա սարսափելի ցածր, աննորմալ ցածր ֆինանսավորում է։ Սա պետք է գիտակցել և իմ անձնական և խորը համոզմամբ, նման ֆինանսավորման պայմաններում խոսել ապագայում որևէ հնարավոր մրցակցության մասին տեղին չէ։

Կրկնում եմ՝ ֆինանսավորումը չափազանց էական է, այն դրական միտումները, որոնք տեսնում ենք՝ բազմաթիվ են։ Այդ ֆինանսավորումն ուղղվել է սարքերի, նյութերի ձեռքբերման, ենթակառուցվածքների արդիականացման, աշխատավարձերի ավելացման, արտասահմանյան առաջատար մասնագետների հրավիրման և այլ նպատակներին, որոնց մասին մենք կերազեինք մի քանի տարի առաջ։ Կա այդ դրականը, բայաց այն առոչինչ է իրական պահանջվածի համեմատ։ Բոլոր դեպքերում, եթե հացի գինը 200 դրամ է, նախկինում դուք ունեք 10 դրամ, այսօր ունեք 50 դրամ՝ այո, լավ է, բայց բավարար չէ։

Panorama.am-Կառավարություրնից ասում են, որ գիտության ոլորտը թիրախային են ֆինանսավորում, այդպե՞ս է արդյոք։

Ա. Իշխանյան-Եթե թիրախային ասելով հասկանում ենք, թե ինչ խնդիրներ պետք է լուծել, ապա պետք է թվարկենք մեր խնդիրները։ Ինչ խնդիրներ ունեինք. 30 տարի շարունակ ընդհանրապես չի ֆինանսավորվել նյուտեխնիկական բազան։ Ավելին, նույնիսկ խորհրդային տարիների վերջին տասնամյակում նույնպես այն չի արվել և բոլոր սարքերն ու սարքավորումներն այլևս արմատապես հնացած էին։ Առավել ևս, եթե մենք հաշվի առնենք, որ վերջին 30-ամյակում գիտական սարքավորումների մեջ առավելապես մտել են համակարգչային տեխնոնլոգիաներն, ապա անհուսալիորեն հնացած էր մեր նյութատեխնիկական բազան։ Առաջին անգամ ես կասեի, իրոք աննախադեպ ներդրում է արվել այդ ուղղությամբ, նախորդ տարի՝ 4.2 մլրդ դրամի կարգի, որը մոտավորապես 10 միլիոն դոլորա է։ Անշուշտ, երբ որ 0 էր՝ սա թռիչք է ահռելի։

Իսկ որքան է այսօր պահանջվում մեր ինստիտուտների վերազինման համար՝ նվազագույնը 200 մլն դոլար։ Անշուշտ երկնից թաված մանանա է թվում այս 10 մլն դոլարը, որը նախորդ 30-ամյակում գումարային այդքան էլ չի եղել, ինչն ահռելի է։ Առաջին՝ նյութատեխնիկական բազայի, գիտական սարքերի արդիականացում,  երկրորդ՝ մենք ոլորտից դիտում էինք աննորմալ արտահոսք և բացասական երևույթներ։

Անկախության շեմին Հայաստանում կար 30 հազար գիտնական, որը մեր 3-4 միլիոն բնակչության պայմաններում 1 մլն-ի հաշվով կազմում էր մոտավորապես 8 հազար գիտնական։ Աշխարհում 1 մլն-ի հաշվով գիտնականների միջին թիվը կազմում է մոտավորապես 3 հազար։ Այսօր մեր 3 մլն բնակչության համար գումարային 3.8 հազար գիտնական կա։ Սա 2.5-3 անգամ պակաս է, քան աշխարհի միջինը։ Մինչդեռ աշխարհի զարգացած երկրներինը 6-8 հազար գիտնականն է։

Հետևաբար՝ մենք այսօր պետք է խոսենք 20 հազար գիտնականից, իսկ ուեննք ընդամենը 3 հազար 800 գիտնական և այդ գիտնականներն հիմնականում ծերացած են՝ ահռելի։ Պատկերացնում եք, որ մեր գիտական արդյունքի մոտ 90 %-ը տալիս են ավագ սերնդի գիտնականները, որոնց միջին տարիքը 70 է։ Այս բացասական երևույթը կանխվել է աշխատավարձերի էական շոշափելի ավելացմամբ՝ այս ֆինանսների հաշվին։ Առաջին անգամ գիտական համայնքն ինչ-որ ապահովություն է սկսել զգալ և այլես կանգնեցվել է գիտնականների թվի անընդմեջ գծային անկումը, բոլոր այս 30 տարիների ընթացքում։ Այն կանխվել է, աշխատավարձերը բարձրացել են, թիրախային արվածն այդ ուղղությամբ շատ էական է։

Ձեռնարկվել են բազմաթիվ քայլեր գիտության մեջ երիտասարդների պահպանման համար, որովհետև մենք ընդհանրապես չունենք միջին տարիքի գիտնականներ, երիտասարդները գալիս էին գիտություն, պաշտպանում էին գիտական աստիճան և մի երկու տարուց հեռանում էին՝ կա՛մ ՏՏ ոլորտ, կա՛մ արտասահման։ Մեր անկախության տարիներին առաջին անգամ է, որ այդ անկումը կասեցվել է այն պատճառով, որ Գիտության կոմիտեն ձեռնարկել է բազմաթիվ նպատակային ծրագրեր ուղղված հենց երիտասարդներին՝ ասպիրանտների աջակցության ծրագիրը և մի շարք այլ։

Մանրամասները՝ կից ներկայացվող ձայնագրությունում։