Ձեր վստահելի աղբյուրը

Մինչճգնաժամային «շինարարական պայթյունին» հաջորդած 6 տարիների ընթացքում տնտեսության ֆինանսական հատվածի անընդհատ աճը կարելի բնութագրել որպես «ֆինանսական պայթյուն»: Այս առումով հետաքրքիր է դառնում, թե ինչպիսի բնորոշիչ առանձնահատկություններ կունենա գործող կառավարությունը և որ ոլորտներին կտա իր նախապատվությունը: Վերջինիս ձևավորումից անցել է ավելի քան երկու եռամսյակ, և հրապարակված ցուցանիշների միջոցով արդեն իսկ հնարավոր է որոշակի պատկերացում կազմել դրամավարկային և հարկաբյուջետային հարցերում գործող կառավարության ձեռագրի մասին:

Ինչպես կարելի է դատել նոր կառավարության նպատակադրվածությունից` առնվազն ծրագրային մակարդակով վերջինս որոշել է այնքան էլ չհեռանալ նախորդի ուղեծրից: Այստեղ խոսքը հիմնականում ֆինանսական հատվածի մասին է, ինչը մշտապես եղել է նախորդի նշանառության տակ: Մասնավորապես` մայիսի 22-ին կառավարության ընդունած ծրագրում Ֆինանսական միջնորդություն ենթաբաժինը գրեթե ամբողջությամբ համընկնում է նախորդ կառավարության 2013թ-ի ծրագրի միևնույն ենթաբաժնի հետ: Հետաքրքրական է, որ նոր նախագծի 7 ենթակետերից 5-ը նույնությամբ ընդօրինակում են նախորդին:

Կենտրոնական բանկի, Պետական եկամուտների կոմիտեի և ԱՎԾ տվյալները միանշանակ ցույց են տալիս, որ 6 տարիների ընթացքում տնտեսության ֆինանսական հատվածը, չնայած իրական հատվածի համեստ ցուցանիշներին, մշտապես զգալի աճ է գրանցել: 2008թ-ից սկսած առևտրային բանկերի կողմից վարկավորման ծավալներն աճել են գրեթե 3 անգամ. 2008թ-ի դեկտեմբերի դրությամբ տրամադրվել էին ընդհանուր ծավալով 634,3 մլրդ դրամ վարկեր, իսկ 2013թ-ին արդեն տրամադրվել էր 1798,2 մլրդ դրամի չափով: Տարեկան վարկավորման ծավալները միջինում աճել են 23,4%-ով: Ինչպես ցույց են տալիս օրերս ԿԲ կողմից հրապարակված տվյալները` 2014թ-ի 3-րդ եռամսյակի դրությամբ վարկավորման ծավալները շարունակել են աճել: Սեպտեմբերի վերջին առևտրային բանկերի կողմից ընդհանուր ծավալով տրամադրվել են 1903,5 մլրդ դրամի չափով վարկեր:

Ինչպես երևում է գծապատկերից` 2014թ-ի առաջին երեք եռամսյակի տվյալներով առևտրային բանկերի կողմից տրամադրված վարկերի միջին կշռված տոկոսադրույքի նվազման հետ միաժամանակ աճել են վարկավորման ծավալները: Եթե 2013թ-ի սեպտեմբերին մեկ տարուց ավելի ժամկետով տրամադրված արտարժույթով վարկերի միջին տոկոսադրույքը 12,57% է եղել, ապա այս տարվա սեպտեմբերի դրությամբ այն կրճատվել և կազմել է 11,15%: Հետաքրքրական է, որ նախորդ տարիներին ՀՀ դրամով տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների աճի ֆոնին այս տարի նկատվել է նվազման միտում` 2013թ-ի սեպտեմբերի 18.33%-ի դիմաց այն այս տարվա սեպտեմնբերին կազմել է 17,63%: Վարկերի տեկոսադրույքների շարունակական նվազեցման արդյունքում փոքր ու միջին ձեռնարկությունները հնարավորություն կունենան ստանալ ավելի շատ վարկեր, ինչն էլ այս ձեռնարկությունների զարգացման հիմնական խթաններից կլինի:

Վարկավորման ծավալների աճի հետ մեկտեղ վերջին 9 ամիսների ընթացքում հետաքրքիր բեկում է նկատվել տնտեսության իրական և ֆինանսական հատվածների հարաբերակցության մեջ: Այդ փոփոխությունը կարող ենք արտացոլել մի քանի երկրորդային ցուցանիշների համեմատության միջոցով, իսկ ավելի կոնկերտ` խոշոր ընկերությունների կողմից վճարված հարկերի հարաբերակցության միջոցով:
Նկատենք, որ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից հետո ՀՀ տնտեսության մեջ ֆինանսական հատվածի նշանակալի աճի մասին վկայում է նաև ՊԵԿ-ի կողմից հրապարակվող 1000 խոշոր հարկատուների ցուցակում ֆինանսական կազմակերպությունների կշռի մեծացումը` թե´ քանակական և թե´ որակական նկարագրերով: Այսպես. եթե 2008թ-ի 1000 խոշոր հարկատուների ցուցակում ներառված էին 31 ֆինանսական կազմակերպություններ (այդ թվում` բանկեր, վարկային կազմակերպություններ և ապահովագրական ընկերություններ), ապա 2013թ-ի ցուցակում արդեն կան 40 կազմակերպություններ: Սակայն ավելի ուշագրավ է խոշոր կազմակերպությունների ցուցակում ֆինանսական կառույցների վճարած հարկերի կշռի շեշտակի աճը: 2008թ-ի տվյալների համեմատությամբ (14,5 մլրդ դրամ)` 2013թ-ին ֆինանսական կազմակերպությունների վճարած հարկերն աճել են ավելի քան 204%-ով` կազմելով 44,4 մլրդ դրամ:

Մինչդեռ բոլոր խոշոր կազմակերպությունների վճարած ընդհանուր հարկերն աճել են ընդամենը 49%-ով (հանուն արդարության պետք է նշենք, որ այդ աճի մեջ իրենց մասնակցությունն ունեցան ԱՊՊԱ-ի ներդրումը և պետական ծառայողների բժշկական ապահովագրությունը): Նշված միտումն առավել ակնհայտ է դրսևորվել հատկապես վերջին տարիներին` 2011-13թթ-ին, սակայն այս տարվա սկզբից ֆինանսական կազմակերպությունների վճարած հարկերի աճի տեմպը կտրուկ նվազել է:
Եթե 2012թ-ի առաջին երեք եռամսյակների ընթացքում նշված ցուցանիշի աճը կազմել է 19,4%, 2013թ-ին` 44,2%, ապա այս տարվա նույն ժամանակահատվածում այդ աճը կազմել է ընդամենը 1%: Ակնհայտ է, որ ֆինանսական հատվածն իր աճի տեմպերը կորցրել է, ինչը նշանակում է, որ տնտեսությունը տեսանելի ապագայում հնարավոր է` կրի կառուցվածքային փոփոխություններ, իսկ աճի լոկոմոտիվի դերակատարությունը` փոխանցվի մեկ այլ ճյուղի:

Նախորդ կառավարության օրոք ֆինանսական հատվածի նման ընդլայնաման հետ մեկտեղ բնորոշ է եղել մեկ այլ կարևոր միտում ևս: Անցած 6 տարիների ընթացքում խոշոր հարկատուների կշիռը վճարված հարկերի ընդհանուր ծավալի մեջ զգալի աճ է գրանցել: Նման դինամիկան կարող է պայմանավորված լինել երկու հանգամանքներով` կա՛մ տնտեսությունը, կենտրոնանալով խոշոր խաղացողների շուրջ, գնում է մոնոպոլացման, կա՛մ էլ նման աճը պայմանավորված է հարկային վարչարարության բարելավմամբ և ստվերի կրճատմամբ: Չտիրապետելով առավել մանրամասն տեղեկատվության և վիճակագրական տվյալների` անհնար է հստակ գնահատական տալ, թե որ գործոնն է գերակշռել այս գործընթացում:

Ինչպես երևում է` 2008թ-ից մինչ այժմ 1000 խոշոր հարկատուների կշիռը վճարված հարկերի ընդհանուր ծավալի մեջ մեծացել է ավելի քան 5%-ով, ինչն այլ հավասար պայմաններում մոնոպոլիզացիայի խորացման ցուցիչ կարող ենք դիտարկել: Նշված միտումը պահպանվել է նաև այս տարվա ընթացքում, հետևաբար` եթե չբարելավվեն խոշոր տնտեսվարողների շրջանում ստվերի կրճատման ցուցանիշները, կարող ենք ասել, որ տնտեսությունը մոնոպոլիզացումը շարունակում է խորանալ: Եթե 2012 և 2013թթ-ի առաջին երեք եռամսյակների հիշյալ ցուցանիշները կազմել են համապատասխանաբար 63,0%, 64,8%, ապա 2014թ-ի սեպտեմբերի տվյալներով այն կազմել է 65%:

Միևնույն ժամանակ պետք է արձանագրել, որ նախկին կառավարության գործունեության ընթացքում հարկային վարչարորությունը որակապես բարելավվել է, ինչի մասին վկայում է hարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը: Այս ցուցանիշը 2008թ-ի 20,3%-ի փոխարեն 2013թ-ին կազմել է 23,6%:

Գործող կառավարության «ավանդական» ծրագիրը (ինչպես և նախկինը) առանձնապես կարևորում է ներքին խնայողությունների ձևավորումը, որոնք հետագայում պետք է ուղղվեն տնտեսության իրական հատված: Այստեղ պետք է նշել, որ նախկին կառավարության ունեցած փորձն այնքան էլ հուսադրող չէ:

Վերջին 6 տարիների ընթացքում Հայաստանում համախառն ազգային խնայողությունների դինամիկան ունեցել է նվազման միտում, ինչի մասին վկայում է գծապատկերը: Եթե 2008թ-ին համախառն ազգային խնայողությունները կազմել են ՀՆԱ-ի 32%-ը, ապա 2012-13թթ-ին կազմել են համապատասխանաբար 11,6% և 15,5%: Մինչդեռ մեր հարևան Վրաստանում 2008թ-ի 5,1%-ից համախառն ազգային խնայողությունները տարեցտարի մշտապես աճել են և 2013թ-ին կազմել են ՀՆԱ-ի 19,4%-ը: Ազգային խնայողությունների ծավալների կրճատման նման տեմպերի պահպանումը գործող կառավարությանը չի խոստանա «երկար փողերի» ձևավորում և տնտեսության իրական հատվածում ներդրումների իրականացում: Նման պարագայում ներդրումների նվազագույն մակարդակ ապահովելու համար հույսը կրկին մեծապես կախված կլինի արտաքին վարկերից ու օտարերկրյա ներդրումներից:

Գոռ Ծառուկյան, տնտեսագետ