Ձեր վստահելի աղբյուրը

Համաներում հայտարարելու որոշման շուրջ ոգևորությունը ստվերեց մտահոգությունները։ Մասնագետները պնդում են՝  այն լավագույն լուծումը չէ, այս պահին դրա անհրաժեշտությունը չկա, դրա արդյունքում համաներվածներից շատերը, ազատությունը դեռ չվայելած, վերադառնում են բանտ։

Համաներում հայտարարելու մասին օրինագիծը հրապարակված չէ, հայտնի չէ, թե քանի՞ մարդու վրա այն կտարածվի, ո՞ր հոդվածներով ազատազրկվածները կհայտնվեն ազատության մեջ։

Հոկտեմբերի 5-ի դրությամբ Հայաստանի 12 ՔԿՀ-ներում պահվում է  2971 անձ, որից՝  1870 դատապարտյալ, 1101-ը՝ կալանավորված անձ, թույլատրելի թիվը 5353-ն է։ Արդարադատության նախարար Արտակ Զեյնալյանի գնահատմամբ, ներկայում ՔԿՀ-ներում գրանցված է դատապարտված և կալանավորված անձանց ամենացածր ցուցանիշը։

Panorama.am-ի հետ զրույցում Կովկասի ինստիտուտի փորձագետ Հրանտ Միքայելյանը կարծիք հայտնեց, որ համաներում հայտարարելու անհրաժեշտություն չկա։ Չի բացառվում, որ այն արվում է  քաղաքական նկատառումներով։

«ՔԿՀ-ները ծանրաբեռնված չեն, գուցե հիմա ա՞յլ անհրաժեշտություն կա։ Միգուցե քաղաքական պատճառներ կան, փոփոխություններ են եղել»,-նշում է փորձագետը։

«Սոցիալական արդարություն» ՀԿ նախագահ, քրեական արդարադատության, ԵԽ բանտային ու պրոբացիոն համակարգերի փորձագետ  Արշակ Գասպարյանը մի քանի տարի շարունակ աշխատել է  ԱՆ Քրեակատարողական վարչությունում որպես գլխավոր մասնագետ-հոգեբան։ Նա կարծում է՝ համաներման անհրաժեշտություն չկար, սակայն կա հասարակական պահանջ։ Տարիներ շարունակ դատապարտված անձանց ազատության մեջ հայտնվելու այլ տարբերակ չեն թողել, նրանց միակ հույսն էլ մնացել է համաներումը։

Նրա  կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ համաներումների արդյունքում  ազատվածների 1/3-ը մեկ տարվա ընթացքում վերադառնում է բանտ։

Panorama.am-ին ԱՆ ՔԿՀ  տրամադրած տվյալների համաձայն, 2011-ին հայտարարված համաներման արդյունքում ազատ է արձակվել 606 մարդ, 2013-ին՝ 648 մարդ։ Ոստիկանության պաշտոնական էջում հրապարակված վիճակագրության համաձայն, դրանց հաջորդող տարիներին՝ թե 2012-ին, թե 2014-ին մի քանի հանցատեսակների, այդ թվում  դիտավորությամբ առողջությանը վնաս պատճառելու, խարդախության, բնակարանային գողության, հափշտակության, կողոպուտի, տրանսպորտային միջոց փախցնելու դեպքերի աճ է արձանագրվել։ 2011-ին Ոստիկանության Քրեական հետախուզության գլխավոր վարչության պետ Աշոտ Կարապետյանը հայտարարել էր, որ համաներումից մի քանի օր հետո համաներմամբ ազատ արձակված որոշ նախկին դատապարտյալներ Երևանում երկու հանցավոր խումբ են ձևավորվել և զբաղվել են անձնական ունեցվածքի գողություններով: Նրանք վնասազերծվել էին:

Ավելի լուրջ վիճակագրական բազա հանցավորության վերաբերյալ, թե ովքե՞ր ու ի՞նչ գործոնների ազդեցությամբ են հայտնվում ՔԿՀ-ներում, ո՞ր համայնքում ո՞ր հանցատեսակներն են առավել շատ կատարվում, ո՞ր սոցիալական կամ տարիքային խմբերի կողմից, չկա։

«Համաներումն ամենասխալ ինստիտուտն է, որ կարելի է կիրառել։ Համաներում կիրառվում է բոլոր այն երկրներում, որտեղ լավ կայացած է պրոբացիայի ծառայությունը, և չքնաղ կայացած է ոստիկանությունը, այսինքն, երբ երկրները համարում են, որ հանցավորության դեմ կանխարգելումը լավ են իրականացնում»,-Panorama.am-ի հետ զրույցում կարծիք հայտնեց Գասպարյանը։

Մասնագետի համոզմամբ, այս համաներման անհրաժեշտությունն առաջացել է դատարանների լավ չգործելու, կարճաժամկետ մեկնումների ու տեսակցությունների վատ կիրառման, պայմանական վաղաժամկետ ազատման ինստիտուտի չգործելու հետևանքով։ Սրա արդյունքում մարդկանց մոտ բանտից ազատվելու միակ հույսը մնացել է համաներումը։ Այսօր ձեռնարկվող քայլերն էլ լավատեսության հիմք չեն տալիս, քրեական արդարադատությունը կրկին պատժողական հենքով է  իրականացվում։

«2017թ-ի ընթացքում դատապարտվել է 2410 անձ, որից ազատազրկման է դատապարտվել 1408-ը։ Այս 1408-ից մինչև 5 տարի ազատազրկման է դատապարտվել 1284-ը, որից ընդամենը 859-ի նկատմամբ պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվել, ազատազրկման դատապարտվածներից 507-ը՝ մինչև 1 տարի ազատազրկման»,-գնահատական է տալիս մասնագետը։

Նրան զարմացնում է, որ պատժողականության քաղաքականությունը թուլացնելու, վերականգնողական արդարադատության ներդրման փոխարեն, դատարանների գերծանրաբեռնվածության պարագայում հիմա արդարադատության նախարարն առաջարկում է քրեականացնել գրպանահատությունը, իսկ փաստաբանների պալատի նախագահը՝ հայհոյանքը։  Նախորդ տարիներին իր ու գործընկերների առաջարկները վերաբերել են ՔԿՀ-ների թվի կրկնակի նվազեցմանը, պակաս վտանգավոր անձանց չազատազրկելուն, պայմանական վաղաժամկետ ազատման ժամանակ էլ առաջնորդվել ոչ թե արարքակենտրոն, այլ անձակենտրոն մոտեցմամբ, զարկ տալ պրոբացիոն ծառայություններին, չպետք է թողնել, որ մարդիկ մտնեն ու երկար մնամ ՔԿՀ-ներում։

Հոգեբանն ընդգծում է՝ պետք է հասկանալ, որ քրեակատարողական հիմնարկը Քրեական օրենսգրքի հետ կապ չունի։ Մարդը, որ դատապարտվել է ինչ-որ արարքի համար, արդեն դատապարվել է։ Գաղութը ի տարբերություն դատարանի պետք է լինի անձնակենտրոն, այստեղ կարևոր են այդ մարդու որակները, որոնք օգնելու են կամ խոչընդոտելու են վաղը նորից հանցանք կատարելու։

«Քրեակատարողական համակարգը նրա համար չէ, որ մարդկանց թթու դրած կաղամբի նման պահի տակառի մեջ, այն կամուրջն է հասարակությունից դեպի հետ՝ հասարակություն, այդ կամուրջը նշանակում է, որ պետք է մարդուն վերապատրաստել, դարձնել այնքան «լավը կամ արդյունավետը», որ վաղը նույն հանցավոր վարքին չդիմի։ Մենք չենք կարողանում սա անել, մենք չգիտենք ինչ է նշանակում անձին պատրաստել հասարակություն վերադարձին, չգիտենք, թե ինչ են նշանակում դրանց կոմպոնենտները՝ հոգեվիճակից մինչև սոցիալական գործոններ, և այդպես էլ չենք կարողանում ներդնել։ Ոչ հիմնարկ մուտք գործելու պահից ենք աշխատում, ոչ էլ հիմնարկից ազատ արձակելուց առաջ ենք աշխատում։ Բառացիորեն զրո աշխատանք է կատարվում անձին հասարակություն վերադարձնելու հետ կապված»,-գնահատում է մասնագետը։

Չնայած յուրաքանչյուր ՔԿՀ-ում կա հոգեբան ու սոցիալական աշխատող, բայց այն արդյունավետ չի գործում։ Գասպարյանը նշում է, թե նախարարության, թե ՔԿՀ պաշտոնական էջ մուտք գործելիս,  հասկանում ես, թե ինչն են կարևորում նրանք՝ օրինակ, «կնոջ կաբլուկի մեջից թմրանյութ գտնելը», որը սովորեցնում է մյուսներին, այլ տեղ պահած բերել այն։

«Մինչդեռ ՔԿՀ-ում բոլորը աշխատանքը պետք է ուղղված լինի նրան, որ դատապարտյալին դարձնեն արդյունավետ մեկը, ով հետագայում հանցավոր արարք չի կատարի կամ նվազ հավանականությամբ կկատարի»,-ասում է նա՝ կարծիք հայտնելով, որ բանտային համակարգի զարգացման վերաբերյալ պատկերացում չունեն Հայաստանում։

Փորձագետ Հրանտ Միքայելյանն էլ ցավ է հայտնում, որ ոչ բանտում գտնվելու ընթացքում, ոչ էլ բանտից դուրս գալուց հետո դատապարտյալների հետ կրթական,  ինտեգրման աշխատանքներ չեն տարվում, գործազրկության բարձր մակարդակի պայմաններում նրանց ներուժը չի օգտագործվում թեկուզ հասարակական աշխատանքում։ «Այս խնդիրը դեռ երկար կմնա չլուծված։ Նման ծավալի գործազրկության պայմաններում նրանց տնտեսական կյանքում ներառելու հնարավորություն չկա։ Նրանց պետք է կրթել, աշխատանք առաջարկել։  Ճիշտն ասած,  ես այս պահին նման հնարավորություն չեմ տեսնում»,-ասաց Միքայելյանը։

Հոգեբան Արշակ Գասպարյանի որակմամբ, այսօր ոլորտում պետությունն աշխատում է որպես հրշեջ, տրվում են իրավիճակային լուծումներ, չկա խնդիրը լուծելու ցանկություն, կամ գուցե ռեսուրս։

Հոգեբանի խոսքով, համաներման հայտարարումից հետո պետք է ոստիկանությունն ու սոցիալական ծառայություններն ուժեղացնեն հսկողությունը, աշխատեն ՀԿ-ների հետ,  հասկանան, թե ինչ վարքի տեր մարդիկ են դուրս գալիս, լինեն նրանց կողքին։

«Հույս ունեմ, որ ապագայում մենք նոր պատճառներ չենք ստեղծի համաներման համար, այլ եղած պատճառներն արագ կվերացնենք, որպեսզի համաներման կարիք չլինի»,-նշում է հոգեբանը։

Հիշեցնենք, որ արդարադատության նախարար Արտակ Զեյնալյանն էլ ընդգծել էր, որ համաներված անձը ազատության մեջ հայտնվելով պետք է անի առավելագույնը՝ անազատության ու քրեակատարողական հիմնարկների ճանապարհը մոռանալու համար, իսկ ներվածի կողմից կրկին հանցանք կատարելու, անձանց՝ հանրության ներկայացուցիչների իրավունքները խախտելու դեպքում, Կառավարությունը կկորցնի այն վստահության ռեսուրսը, որ ստացել էր հանրությունից: