Հայաստանի քաղաքական համակարգի «սուպերության» մասին
Վերջին շրջանում հայաստանյան քաղաքական քննարկումների կարևոր թեմաներից էր, այսպես կոչված, «սուպերվարչապետության» հարցը, ինչի լուծման համար որոշ քաղաքական ուժեր առաջարկում էին սահմանադրական բարեփոխումներ, որոշները՝ օրենսդրական սահմանափակումներ։ Նաև կարծիք կա, որ քաղաքական համակարգի գործառնումը ավելի շուտ կախված է օրվա իշխանությունների կամքից, դավանած արժեքներից, քան թե ինստիտուցիոնալ դիզայնից։
2015թ. ընդունված սահմանադրությամբ Հայաստանը կիսանախագահական համակարգից անցում կատարեց խորհրդարանականի, որով բավականին մեծ լիազորություններ են կենտրոնացված վարչապետի մոտ, ինչն էլ հիմք տվեց նոր համակարգն անվանել «սուպերվարչապետական»։
Պետք է նշել, որ նոր սահմանադրությանն հետևած և այժմ էլ ընթացող քննարկումներում պակաս ուշադրություն է դարձվել մեկ կարևորագույն խնդրի, ինչն առանցքային նշանակություն ունի քաղաքական համակարգում ուժերի բաշխման վրա։ Այն է՝ ով ունի խորհրդարանը լուծարելու լիազորություն։ Խորհրդարանական և կիսանախագահական համակարգերի մեծ մասում խորհրդարանի վաղաժամկետ լուծարման հնարավորություն կա։ Սա արվում է հիմնականում խորհրդարանի ներսում կամ խորհրդարան-կառավարաություն հարաբերություններում ձևավորված փակուղային իրավիճակից դուրս գալու համար։ Տարբեր երկրներում գործում են տարաբնույթ սահմանադրական կարգավորումներ` այս լիազորությունը կարգավորելու համար։
Խորհրդարանի լուծարումը ազդեցիկ քաղաքական գործիք է և կապված է կառավարության ձևավորման կամ հեռացման հետ։ Եթե այս լիազորությունը ընդհանրական կերպով դրված է պետության ղեկավարի կամ կառավարության ղեկավարի վրա, ապա քաղաքական համակարգում միտում կլինի ուժը կենտրոնացնել այս երկու ինստիտուտներում, ինչը կարող է նպաստել կայուն և արյդունավետ կառավարմանը՝ խորհրդարանական վերահսկողության նվազեցման հաշվին։
Իսկ եթե խորհրդարանի լուծարման հնարավորությունը սահմանափակ է կամ տրված է միայն խորհրդարանին, ապա խորհրդարանը կարող է լինել հարաբերականորեն ուժեղ ինստիտուտ իր առավելություններով հանդերձ՝ քննարկումներ, ներկայացուցչականություն, հաշվետվողականության բարձրացում։ Բայց դա կարող է լինել գործադիր իշխանության ուժեղության և կայունության հաշվին։
Մի քանի օրինակներ. պետության ղեկավարի կողմից խորհրդարանը կարող է լուծարվել Ֆրանսիայում, Պորտուգալիայում, Ռումինիայում, պետության ղեկավարի կողմից վարչապետի խորհրդով՝ Մալթայում, Բանգլադեշում, Պակիստանում, համադրված մոտեցմամբ՝ Չեխիայում, Խորվաթիայում, Էստոնիայում։ Իհարկե, լուծարմանը նախորդում են նաև տարատեսակ խորհրդակցություններ և ընթացակարգեր։ Կան նաև սահմանադրական կարգարվորումներ, երբ հատուկ դեպքերում նախագահը պարտավոր է լուծարել խորհրդարանը, ինչպես օրինակ՝ Լեհաստանում։ Գերմանիայի գործող սահմանդրությամբ նախագահը կարող է լուծարել խորհրդարանը, միայն եթե ընտրություններից կառավարություն չի կազմվում, և եթե բունդեստթագը չի ընդունում կանցլերի առաջարկմամբ ներկայացված կառավարության վստահության որոշումը: Մեծ Բրիտնաիայում և Իսրայելում վաղաժամ խորհրդարանական ընտրությունների անցկացման և գործող խորհրդարանի լուծման հարցում մեծ դերակատարություն ունեն վարչապետեր։
Հայաստանի 1995թ. սահմանադրությամբ՝ նախագահը Ազգային ժողովի նախագահի և վարչապետի հետ խորհրդակցելուց հետո կարող էր արձակել Ազգային ժողովը (հոդված 55․3)։ 2005թ. սահմանադրությամբ ևս նախագահը Ազգային ժողովը արձակելու լիազորություն ուներ (հոդված 74.1)։
Հայաստանի նոր սահմանադրությունում խորհրդարանի լուծարման լիազորություն նախագահը կամ վարչապետը չունեն։ Հայաստանի Ազգային ժողովը կարող է լուծարվել շատ սահմանափակ դեպքերում (149-րդ հոդվածի 3-րդ մասով, 151-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերով)՝ երկու անգամ վարչապետ չընտրելու դեպքում, եթե Ազգային ժողովը հավանություն չի տալիս Կառավարության ծրագրին և չի ընտրում նոր վարչապետ, եթե Ազգային ժողովն ընտրում է վարչապետին, սակայն կրկին հավանություն չի տալիս Կառավարության ծրագրին:
Այս հանգամանքն ուժեղացնում է խորհրդարանի դերակատարությունը և անկախությունը, բայց ինչպես ցույց տվեցին 2018թ. քաղաքական իրադարձությունները՝ քաղաքական համակարգին զրկում է ճկունությունից և խորհրդարան-կառավարություն հակասության սահմանադրական հանգուցալուծման պակաս հնարավորություններ է տալիս։ ՀՀ Ազգային ժողովը ներկայումս կարող է լուծարվել միայն իրավունքի ուժով, նույնիսկ ինքնալուծարումը հնարավոր չէ։
Կար ժամանակ էլ, երբ հայաստանյան քաղաքական համակարգն անվանում էին «սուպերնախագահական»։ Հետագա հնարավոր սահմանադրական փոփոխությունների քննարկումներում պետք է փորձել ստանալ այնպիսի համակարգ, որը զերծ կլինի «սուպեր» մակդիրից։ Սուպեր ժողովրդավարություն, եթե դա է մեր նպատակը, կարելի է ունենալ նաև նորմալ քաղաքական համակարգում։
Հարակից հրապարակումներ`
Լրահոս
Տեսանյութեր
Սա քաղաքական գործընթաց է, անթույլատրելի քաղաքական որոշումներ. Թաթոյանը՝ սահմանազատման մասին
